روش و هدف شرکت‌های رتبه‌بندی‌ در دنیا

محمد جلیلی، مدیرعامل موسسه رتبه‌بندی اعتباری ایران،با خبرنگار بورس امروز در رابطه با روش و هدف شرکت‌های رتبه‌بندی‌ در دنیا،به گفتگو نشست.

مدیرعامل موسسه رتبه‌بندی اعتباری ایران گفت:رتبه‌بندی یک کلمه است؛ اما ترجمه مفاهیم مختلف است. ریتینگ، رنکینگ و اسکورینگ در معنای فارسی به «رتبه‌بندی» ترجمه می‌شوند، اما هر یک معنایی جداگانه دارند. رتبه‌بندی شرکت‌ها که هر سال توسط سازمان مدیریت صنعتی انجام می‌شود، به تعبیری رنکینگ است.در شهریور گذشته دکتر سیف اعلام کرد که شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران قرار است بانک‌ها را رتبه‌بندی کند. در واقع کاری که ما انجام داده‌ایم به تعبیری رنکینگ بود. یعنی براساس ۸شاخص، ۳۲ بانک موجود را از رتبه ۱ تا ۳۲ دسته‌بندی کردیم. در دنیا کار موسسات و نهادهایی که ranking، rating و scoring را انجام می‌دهند،‌ متفاوت است.

وی افزود:از معروف‌ترین شرکت‌های رتبه‌بندی دنیا که در امریکا مستقر هستند و بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارند، شرکت‌های S&P  و value line را می‌توان نام برد. کار این موسسات، credit rating (رتبه‌بندی اعتباری) و رنکینگ (رتبه‌بندی آماری) است که با روش‌های مختلف برآورد می‌شود. پایه‌گذار شرکت value line متخصص ریاضیات و علم آمار است و با روش‌های کمّی، کار رتبه‌بندی انجام می‌دهد. ویژگی شرکت S&P این است که بیش از هزار آنالیزور خبره در سراسر جهان دارد و از تحلیل‌های افراد متخصص، ریاضی‌دان و اقتصاددان بهره می‌گیرد. این موسسات معروف به rating هستند. شاخص‌ترین شرکت در حوزه فعالیت ما شرکت Experian است و این در حالی است که کسی با نام آن آشنا نیست. در نهایت، رتبه‌بندی، شفاف‌سازی و به‌دست آوردن اطلاعاتی است که مخاطب بتواند براساس آن تصمیم بگیرد. در رتبه‌بندی، اطلاعات از حالت خام خارج شده و پس از یک فرآیند تحلیلی ـ محاسباتی، به اطلاعات پخته، حساب شده، کمّی و قابل استفاده تبدیل می‌گردد.

موسسات رتبه‌بندی  با چه روشی و برای برآورده کردن چه هدفی فعالیت می‌کنند؟

جلیلی گفت:براساس روش و هدف طبقه‌بندی رتبه‌بندی‌ها در دنیا شکل گرفته است. برای مثال بانک‌ها در ۳ شکل وام مصرفی، وام کسب و کار و وام سرمایه‌گذاری برای شرکت‌های بزرگ اقدام به پرداخت وام می‌کنند. جهت تعیین صلاحیت برای دریافت وام، بانک‌ها اقدام به رتبه‌بندی می‌کنند. این کار بدین سبب است که بانک‌ها مطمئن شوند وامی که می‌پردازند، دوباره باز گردانده می‌شود. در وام‌های مصرفی که به مردم تعلق می‌گیرد، خوش‌حساب و خوش‌قول بودن وام‌گیرنده از اهمیت بالایی در بازگشت پول برخوردار است. چون افراد خوش‌حساب خود را ملزم به پرداخت می‌کنند. در نقطه مقابل در جامعه، افرادی هستند که با داشتن میلیاردها سرمایه، حاضر به تسویه بدهی وام بانکی خود نیستند.

وی در ادامه گفت:شرکت‌های رتبه‌بندی اعتباری در آمریکا تقریبا از ۱۷۰ سال پیش برای اعتبارسنجی و رتبه‌بندی تعهدات خُرد مردم به این نتیجه رسیدند که بررسی عملکرد گذشته فرد و نه توانایی او بهترین ملاک است. برای مثال در بازه زمانی ۵ تا ۷ سال گذشته، عملکرد هر فرد در حوزه تسویه وام بانکی، پرداخت اجاره خانه، خرید اعتباری و اعتبار چک‌های وصول شده مورد بررسی قرار می‌گیرد که در اصطلاح «عملکرد وام‌های قبلی» نام می‌گیرد که در نتیجه خوش‌حسابی و بدحسابی فرد، که امری کیفی است با ساز وکارهایی به کمّی و رتبه‌بندی تبدیل می‌شود.

مدیرعامل موسسه رتبه‌بندی اعتباری ایران اشاره کرد:هم‌اکنون برای ۳۲ میلیون ایرانی براساس روش‌های ذکر شده و نه براساس فیش‌های حقوقی و توانایی مالی، رتبه‌بندی انجام شده است. بیش از یکصد سال است که روش و منطق کشورهای اروپایی و امریکایی برای اعطای وام‌های مصرفی به افراد، به سمت عملکرد گذشته سوق داده شده و سبب شکل‌گیری موسسات گزارشگری اعتباری شده است. در این شیوه با توجه به این که قطعا برای کسی که وام گرفته باشد، شناسنامه اعتباری تهیه شده است، روند رفتار اعتباری هر فرد ثبت می‌شود. وقتی این کار صورت گرفت، با هر حجم کاری در یک فرمول ساده، رتبه و یا امتیاز اعتباری فرد با توجه به شاخص‌ها مشخص خواهد شد. این موسسات دامنه وسیعی در دنیا داشته و شرکت‌های زیادی در این زمینه مشغول به کار بوده و هر یک قوانین، روش‌ها و موسسات اختصاصی خود را دارند.

گروه دوم شرکت‌های رتبه‌بندی، اسکورینگ‌ها هستند

جلیلی خاطره نشان کرد:اولین تفاوت این است که اسکورینگ‌ها برای اعطای وام‌های خُرد و یا برای صاحبان مشاغل فاقد شرکت حقوقی، اما کارآفرین و یا حتی شرکت‌های متوسط، برای رتبه‌سنجی از روش مبتنی بر عملکرد گذشته استفاده می‌کنند و اصرار دارند که به اطلاعات مالی شخص ورود نکنند و این درحالی است که نقطه مقابل آن درفرهنگ عمومی ایران است که برای دریافت هر وامی احتیاج به ضامن و ارائه فیش حقوقی است. چرا که تنها این روش در جامعه و نظام بانکی ما جا افتاده است. از سوی دیگر از آنجا که بانک‌های ما شناختی از مردم ندارند، چنین روشی را در پیش گرفته‌اند.

وی تاکید کرد:گروه دیگر شرکت‌های رتبه‌بندی، ریتینگ‌ها هستند که برای شناسایی شرکت‌هایی که خواهان انتشار اوراق بدهی هستند، شکل گرفته‌‌اند. در ایران در شهرداری  و شرکت‌های دولتی به‌جز ارواق مشارکت که باز هم تضمین در پشت آن وجود دارد، موارد دیگری وجود نداشته است. ما تا به‌حال فضایی برای فعالیت این‌گونه Credit rating ها (موسسات رتبه‌بندی اعتباری) نداشته‌ایم. در یک بازه زمانی، ایران خودرو قصد داشت خارج از ایران اوراق مشارکت منتشر کند (این اوراق، در خارج از کشور، اوراق بدهی استنباط می‌شود). در خارج از کشور مردم برای خرید این‌گونه اوراق، نیاز به اطمینان دارند که موسسات رتبه‌بندی اعتباری نظیر فیچ با مودیز، اعتبار این اوراق را در یک فرایند اعتبارسنجی، برای مردم مشخص می‌کنند تا میزان ریسک را به مردم نشان دهند.

مدیرعامل موسسه رتبه‌بندی اعتباری ایران اضافه کرد:در نظام بانکی، به دلیل نوع شکل‌گیری نظام فکری و فرهنگی در ایران، نمی‌توان به مردم اعتماد کرد و در نهایت باید ضامنی که از پشتوانه دولت برخوردار است، ضامن باشد و در نهایت، این دولت است که قابلیت اعتماد دارد و نه مردم. در این نظام بانکی تسهیلات به کسانی تعلق می‌گیرد که بتوانند چک و یا ضامن داشته باشند، در غیر این صورت از چرخه دریافت تسهیلات محروم می‌شوند. طبق آمارهای جهانی، در کشورهایی که چنین تفکری دارند، کمتر از ۱۰ درصد مردم از خدمات تسهیلاتی مناسب برخوردار هستند. ستون فقرات توسعه اقتصاد، توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط است و البته شرکت‌های بزرگ موثر هستند اما میزان ایجاد اشتغال آنها محدود است. ۱۰ سال پیش بازدیدی از شرکت رتبه‌بندی شوفر آلمان داشتیم. زمانی که روش رتبه‌بندی را توضیح می‌دادند، مشخص شد برای اعطای وام، تاریخچه بازپرداخت، نوع دریافت، مدت بازپرداخت تسهیلات، ثبات سکونت و شغل وام‌گیرنده مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد و هرگز به فیش حقوقی فرد کاری ندارند. در آلمان تمام مردم در شوفا همچون شناسنامه شخصی، شناسنامه اعتباری دارند.