سنت اسلامی قرض‌الحسنه توسط خداوند حکیم در قرآن مورد تاکید قرار گرفته و به‌عنوان یک راهکار برای تعامل اقتصادی بین مسلمانان از سوی دین مبین اسلام توصیه شده است.جلوه شعار بانکداری اسلامی که از شعارهای اصلی انقلاب اسلامی است، در سنت قرض‌الحسنه عینیت می‌یابد. اما بانک قرض‌الحسنه برای نخستین بار در دهه سوم انقلاب وارد عرصه شد و در کمتر از یک دهه، اثرات مثبت آن سبب شد تا منتقدان هم به حامیان آن بدل شوند. بانک قرض‌الحسنه مهر ایران، نخستین بانک قرض‌الحسنه ایران است که هم‌اکنون آمار بیشترین تعداد وام گیرندگان را در اختیار دارد و با تنها یک درصد معوقات بانکی، موفقیت بسیاری کسب کرده است. برای آشنایی بیشتر با نوع فعالیت و عملکرد بانک‌های قرض‌الحسنه با مرتضی اکبری، مدیرعامل و نایب رئیس هیات مدیره این بانک به گفت و گو نشستیم. متن زیر چکیده این گفت و گو است:
بانک های قرض‌الحسنه به موجب ارائه تسهیلات تا چه میزان قادر به رفع نیازهای مردم هستند؟
فعالیت بانک های قرض‌الحسنه می‌تواند مخاطبان را از نظر وضعیت و ساختار اغنا کند. شرایط اقتصادی کشور باعث شده تا این نوع بانک‌ها، فعالیت‌های متفاوتی با بانک‌های کشورهای بزرگ داشته باشند. در حال حاضر در کل کشور دو بانک قرض الحسنه مهر ایران و قرض الحسنه رسالت فعال هستند. در تعریف فعالیت های آنها، از انجام فعالیت تجاری، مشارکتی یا بنگاهی منع شده اند. بدیهی است که در این بانک سود و زیان تجاری، مفهومی ندارد و با تغییر ارزش پول، ارزش بانک تغییری نمی‌کند. از این رو فعالیت این بانک‌ها از نظر فعالیت (سهامداری، مالکیتی) مورد علاقه کسانی که کارهای معاملاتی، تجاری بازرگانی و بورسی می‌کنند، نیست. به رغم این موضوع، در حال حاضر بانک‌های قرض‌الحسنه از نظر سوددهی از خیلی از بانک‌های بزرگ کشور در سطح بالاتری قرار دارند.
در بانک های قرض الحسنه نرخ سود سپرده و تسهیلات چه میزان است؟
نرخ سود سپرده‌گذاری صفر و نرخ کارمزد تسهیلات قرض‌الحسنه بین صفر تا ۴ درصد با میانگین ۳.۵ درصد است. در واقع از محل این نرخ ها، امورات بانک ها می گذرد. برخورداری این بانک ها از معوقات تنها یک درصدی بزرگترین مزیت آن محسوب می شود. درصورت افزایش این معوقات، قطعا مانند سایر بانک‌ها با مشکل مواجه خواهیم شد. در این بانک نیز مدیران و کارمندان موفق شده‌اند با طراحی ساختاری رو به رشد و بهینه، در ۱۰ سال گذشته به طور متوسط رشد ۱۳۰ درصدی منابع را رقم زنند. این همراهی سبب شد تا در ۴ ماه گذشته و در زمان خروج منابع ریالی مردم از بانک‌ها به سمت دارایی‌های سرمایه‌ای، این بانک رشد ۲۰ درصدی منابع را در ۷ ماه اخیر شاهد باشد.
آیا درآمدهای عملیاتی این نوع بانک ها صرفا از کارمزدهای ۴درصدی تأمین می‌شود؟
از طریق کارمزدهای عملیاتی و خدمات الکترونیکی تأمین می‌شود. منابع قرض الحسنه این بانک حدود ۱۳هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان و باقی تسهیلات آن حدود ۱۳هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان است.یعنی مجموع برابر منابع قرض‌الحسنه، تسهیلات قرض‌الحسنه داشته‌ایم، همچنین مقداری هم از منابع سهامدار به این تسهیلات افزوده شده است. منابع بانک‌های قرض‌الحسنه به دوبخش منابع سهامداری و منابع قرض‌الحسنه مردم تقسیم می‌شود. طبق اساسنامه، بانک قرض‌الحسنه مهر ایران اجازه ندارد از محل سپرده‌های مردم، سرمایه‌گذاری انجام دهد. ولی آورده سهامدار را می‌تواند تنها در تامین زیرساخت بانکداری الکترونیک، اوراق مشارکت و اوراق خزانه سرمایه‌گذاری کند. به گونه ای که این بانک حدود ۱۵۰۰ میلیارد تومان اسناد خزانه دارد که به عنوان اسناد، پشتوانه بانک محسوب می شود. روشن است که یک بانک نوپا با ۱۰۰۰ شعبه شروع به فعالیت نمی‌کند، بلکه با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌ها، سرمایه بانک از نقد به دارایی تبدیل می‌شود.
اقدامات این مجموعه برای ورود به بازار سرمایه در چه مرحله ای قرار دارد؟
بانک برای ورود به بازار سرمایه، ابتدا باید به سهامی عام تبدیل می‌شد که حدود یک ماه پیش، این امر محقق شد. در یک فرایند آرام و طبق یک تکلیف قانونی وارد این حوزه خواهیم شد. ضمن اینکه این امر مستلزم همکاری بورس با ما نیز خواهد بود. چرا که یک شرکت دوران رشد، بلوغ و نهفتگی دارد، این بانک هنوز به دوران بلوغ خود وارد نشده‌است و همچنان به پشتوانه ۱۰ بانک به عنوان سهامدار عمده خود نیاز دارد.
اصولا با توجه به نوع فعالیت بانک های قرض الحسنه، این بانک ها چگونه قادر به تحقق سود و افزایش سودآوری برای سهامداران خود هستند؟
ناگفته پیدا است شرکتی می‌تواند در بورس و در تابلو اصلی قرار گیرد که قادر به تحقق EPS باشد. از نظر بسیاری از بانک‌ها، این بانک سودده است و شاخص‌هایی که باید در بازار عرضه کنیم، موجود است. اما نکته این است که چه کسی حاضر به خرید سهام یک بانک قرض‌الحسنه و نهادهای عام‌المنفعه مانند صندوق‌های بازنشستگی است که پول حاصل از آن را در قالب تسهیلات قرض‌الحسنه در اختیار بازنشستگان قرار می دهند!؟ ساختار بانک‌های ما با بالا رفتن معوقات، دچار بهم ریختگی می‌شود.
طی این چند سال،نظیر کارنامه معوقات بانک قرض الحسنه مهر ایران را حتی در نظام بین‌المللی نمی‌بینید، مشکلات نظام بانکی ما صرفا به دلیل آمار بالای معوقات است لذا در صورت حل این مشکل، خود بانک‌ها سود بانکی را کاهش خواهند داد.اما در این زمان، وارد رقابت نقدینگی شده و سود خود را بالا برده و سبب رشد نقدینگی در کشور می‌شوند و خلق همین پول، تراز بانکی را بر هم می زند. به نظر من هنوز این مهم ـ که مشکل، از نظام بانکی نبوده و نظام اقتصادی است که ایراد دارد ـ درک نشده است. اگر بازپرداخت وام‌های دریافتی کارخانه‌ها و صنایع از بانک‌ها به‌موقع انجام می‌شد، نه تنها نرخ سود بالا نمی‌رفت، بلکه مشکلات تولید نقدینگی و خلق پول هم ایجاد نمی شد. لذا در بیشتر موارد، این،دولتمردان هستند که مقصر به‌وجود آمدن این جریان هستند، نه بانک‌ها. پس بانک قرض‌الحسنه به مثابه یک شرکت باید سودآوری مستمر داشته باشدتا بتواند در بازار سرمایه، انتظارات سهامداران خود را محقق سازد.
بانک قرض الحسنه مهر ایران باید خدمات جانبی بانکداری انجام دهد تا به سود برسد. اما چون در میان بانک‌های کشور، هنوز جوان است و ممکن است تراکنش‌های کافی نداشته باشد. با ورود به آن مرحله می تواند ثمرات بهتری برای سهامدارانش داشته باشد، چرا که ورود این بانک به بازار سرمایه، آن را در معرض انواع و اقسام ریسک های سهامداری بورس قرار می دهد. طبق اساسنامه، این بانک اجازه ورود به حوزه سودآوری ندارد. البته تمایل داریم در قالب انواع ابزار مالی به این عرصه وارد شویم.
چرا تسهیلات این بانک صرفا به عامه مردم تعلق دارد و بنگاه‌های اقتصادی قادر به استفاده از این منابع نیستند؟
اگر ۱۳هزار میلیارد تومان مانده تسهیلات صرف بنگاه های تولیدی شود، شاهد افزایش تقاضایی خواهیم بود که مدیریت آن سخت است. در واقع این نوع تسهیلات به بانک‌هایی تحت عنوان بانک‌های اهرمی با روش جمع‌آوری منابع به صورت امتیازی اختصاص می یابد. به عنوان مثال، با سپرده کردن منابع افراد در این بانک‌ها، پس از گذشت چند ماه، یک وام ۴ درصدی علاوه بر مبلغ اصلی پول به فرد ارایه می شود. این بانک اهرمی بوده و یا بانک تعهدی است. هر یک ریال پول قرض‌الحسنه که به بانک وارد می‌شود، امتیاز آن محاسبه شده و تعهد داده می شود که اگر فرد بعدها درخواست وام کرد، به او این تسهیلات ارایه شود.
این تسهیلات در کف جامعه با اقبال بسیار خوبی روبرو است. به همین دلیل در این مقطع، بانک‌های قرض‌الحسنه مسئولیت اجتماعی بانک‌های تجاری کشور را بر دوش دارند که منابع سپرده این سرمایه‌گذاری را جمع آوری کرده و تسهیلات قرض‌الحسنه ارایه دهند. در بیان تفاوت بانک‌های تجاری با بانک‌های قرض‌الحسنه در کشور باید عنوان کرد که بانک‌های تجاری، منابع خرد را جمع‌آوری کرده و تسهیلات کلان را ارایه می‌دهند،اما بانک‌های قرض‌الحسنه، با جمع آوری منابع خرد، به ارایه تسهیلات خرد می پردازند. در حقیقت آن نقصی که در پرداخت وام‌های خرد و کم‌بهره در بانک‌های تجاری وجود دارد توسط بانک‌های قرض‌الحسنه پوشش داده می‌شود.
بانک قرض‌الحسنه مهر ایران در ۱۱ سال گذشته از نظر آماری به حدود ۴میلیون نفر وام و از نظر عددی در حدود ۲۹ هزار میلیارد تومان تسهیلات پرداخت کرده است. به گونه ای که تنها در سال گذشته ۸۲۰۰ میلیارد تومان به ۷۵۲هزار نفر و در ۷ ماه گذشته، بالغ بر ۷۴۰۰ میلیارد تومان به حدود ۶۵۰ هزار نفر تسهیلات از سوی این بانک پرداخت شده است. تمام این مبالغ نیز از محل منابع مردمی است، نه منابع دولتی.
سود حاصل از فعالیت‌های بانک در سال ۹۵ حدود ۲۶۰میلیارد تومان و در سال ۹۶ حدود ۲۹۶میلیارد تومان و امسال هم تاکنون حدود ۲۰۰میلیارد تومان است. تقریبا نیمی از سود بانک از محل کارمزد خدمات و بخش دیگری از آن از محل سود اوراق است. سود حاصل از محل کارمزد تسهیلات، تنها به مصرف هزینه‌های جاری بانک می‌رسد که اگر این مبلغ افزایش یابد، باید نرخ کارمزدها کاهش یابد. طبق قانون بانکداری اسلامی، به بانک های قرض الحسنه اجازه شناسایی سود از محل کارمزد تسهیلات داده نشده است.
در حال حاضر کفایت سرمایه این بانک چقدر است؟ آیا دارایی‌های دیگری برای واگذاری دارید؟
خوشبختانه نسبت کفایت سرمایه این بانک حدود ۲۸ درصد است و در این زمینه از بانک‌های خوب کشور هستیم. نه تنها اموال مازاد نداریم، بلکه کم هم داریم. نسبت دارایی ثابت به اموال بانک که باید ۷۵ درصد حقوق صاحبان سهام بانک باشد، در این بانک۳۰ درصد است لذا از این نظر در وضعیت مناسبی قرار داریم. با توجه به عدم برخورداری از هیچ بنگاه و سهام، از ساختار مالی بسیار شفاف و بدون پیچیدگی برخورداریم.
آیا داشتن صرف سپرده برای دریافت تسهیلات در بانک های قرض الحسنه کافی است؟
خیر. مردم فکر می‌کنند در صورت داشتن سپرده هرگاه اراده کنند، می‌توانند وام قرض‌الحسنه بگیرند.
تقریبا اکثر مردم نزد بانک‌های دیگر حساب جاری دارند، حال به دلیل داشتن صرف حساب در آن بانک ها، نمی توانند وام قرض‌الحسنه دریافت کنند. هم‌اینک بانک قرض‌الحسنه مهر ایران، هم خوشایند بانک مرکزی است و هم بانک‌های سهامدار به آن اعتقاد دارند. امروز، تقریبا بخش زیادی از تکالیف تقسیط قرض‌الحسنه بانک مرکزی در حوزه بهزیستی، کمیته امداد و ازدواج از طریق این بانک انجام می‌شود. اینک رضایت مردم فراهم شده و بانک‌های قرض‌الحسنه با توجه به عمر خود توانسته‌اند جایگاه خوبی به‌دست آورند؛ هرچند هنوز خیلی شناخته شده نیستند.
در حال حاضر بانک قرض‌الحسنه مهر ایران بدون حاشیه در حال رشد است و قسمتی از سرمایه ۱۵۰۰ میلیارد تومانی خود را به بنگاه‌ها اختصاص داده است. این بانک در استان های کم بضاعت انتظارت قشر ضعیف جامعه را به خوبی برآورده می سازد. یکی از ویژگی‌های این بانک اختصاص منابع جمع‌آوری شده در هر استان به مردم همان استان است، تنها در این میان با توجه به وجود شخصیت های حقوقی بیشتر در تزریق منابع به بانک و عدم برخورداری این ظرفیت در شهرستان ها، از استان‌های کلان مانند تهران منابع به استان‌های کوچک مبالغ تزریق می شود.
باتوجه به اینکه این بانک از ساختار قانونمند و شفافی برخوردار است، آیا می‌توان نظیر آن را در کشور گسترش داد تا از تسهیلات آن در سطح کلان استفاده شود؟
من چنین چیزی را پیشنهاد نمیکنم؛ مگر آنکه ظرفیت کنونی، پاسخگوی نیازهای کشور نباشد. زیرا تاسیس بانک‌های جدید، نیاز به منابع، نیروی انسانی و شعبه‌های بیشتر دارد. در حالی که این منابع را می‌توان در قالب تسهیلات در اختیار عموم مردم قرار داد. ۵۳۰ شعبه کنونی بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با ۳هزار کارمند، پاسخگوی نیازهای امروز است. کمیته امداد، بیشتر منابع خود را در این بانک قرار داده و از طریق ما به ۱۷هزار نفر در ۲ماه، حدود ۷۰ میلیارد تومان وام داده است. زمانی که تورم ۱۲درصدی در کشور اعلام می‌شود، نرخ سود نمی‌تواند کمتر از این میزان باشد و باید حداقل ۱۵درصد باشد که هم تورم را پوشش بدهد و هم حاشیه سود را ایجاد کند.
قانون‌گذار اقتصادی باید محلی را تعریف کند که اگر کسی این سود را دریافت کرد، بتواند در آن سرمایه گذاری کند. ما نمی‌توانیم بگوییم تمام بانک‌ها از ساختار بانک قرض الحسنه مهر ایران پیروی کنند، مگر اینکه تمام مردم انتظار سود از سیستم بانکی نداشته باشند و حاضر باشند پول خود را صرف تولید و اشتغال کنند. اما وقتی مردم به‌دنبال سود ۲۵درصدی بانک‌ها هستند، نمی‌توان به این عرصه ورود پیدا کرد. زیرا مردم سرمایه‌گذاری نخواهند کرد. بازهم باید به تفاوت بانک‌های تجاری با بانک‌های قرض الحسنه اشاره کنم که بانک‌های تجاری به سپرده‌گذار سود می‌دهند و سپرده‌گذار هم گمان می‌کند بانک مشغول فعالیت‌های تجاری است؛ در حالی که بانک قرض‌الحسنه سود نمی‌دهد، بلکه وام می‌دهد تا افراد به کسب و کار مشغول شوند، ما در پی توسعه کسب و کار سپرده‌گذار هستیم که البته این روش ما را نمی‌توان به تمام مردم بسط داد؛ اما در بانک‌های تجاری معادله از این قرار است که مردم از بانک می‌خواهند که به‌جای آنها کار کنند.
آیا می‌توانید مقداری از سرمایه خود را در قالب بازار سرمایه به خانوارهای بی‌سرپرست یا زنان بدسرپرست اختصاص دهید؟
در حدود ۲۰ درصد از رسوب منابع ما به این جریان اختصاص دارد و زنان سرپرست خانوار، زندانیان، مددجویان بهزیستی و کمیته امداد و ازدواج جوانان را پوشش می‌دهیم. اخیرا طرحی به نام همیاران مهر در بانک تعریف شده است؛ به این شرح که مردمی که قصد کمک بلاعوض دارند، پول خود را نزد بانک قرار می‌دهند تا به‌صورت وام، به فردی کمک کرده و پس از بازپرداخت، آن را به فرد دیگری اختصاص می‌دهیم. این طرح را گسترش داده‌ایم به این صورت که جمع‌آوری پول را به عهده مردم گذاشته و درخواست کردیم که افراد نیازمند را به ما معرفی کنند. حسن این کار این است که به کسی کمک بلاعوض نشده و این پول در جریان بوده و می‌توان بارها و بارها برای حل مشکلات مردم از آن استفاده کرد. البته هنوز برای ورود این طرح به بازار سرمایه اقدامی صورت نگرفته است.
Thursday, 1 June , 2023