کسب و کارهای اجتماعی و بورس

بانکداری در ایران یکی از پرسودترین مشاغل و امیدوارترین صنعت در بورس ایران برای کسب سود است و تأثیرپذیری بسیار محدودی از نوسانات بازار جهانی و تغییر قیمت‌ها دارند که بر مزایای سرمایه‌گذاری در آن‌ها می‌افزاید. این صنعت نه تنها از هدفمندی یارانه‌ها زیان ندیده‌است، بلکه تزریق یارانه‌ها به حساب مشتریان آن‌ها نقدینگی جدیدی را در اختیارشان قرار داده‌است. اما بانک های قرض الحسنه فعالیتی متفاوت از این بانک ها دارند. صندوق‌های قرض‌ الحسنه از پدیده‌های نو در نیمه دوم دهه ۱۳۴۰ بود که در صحنه اجتماع جلوه‌گر شد و در آغازین سال‌های دهه ۱۳۵۰، در تهران و شهرستان‌ها گسترش چشمگیری یافت، این صندوق‌ها گذشته از آن که نوعی مقابله با سیستم بانکداری و نظام ربوی حاکم بر آن به شمار می‌رفت، منبع مالی مهمی برای کمک به گروه‌های انقلابی بود.

پس از انقلاب اسلامی،  با فراخوان بانک مرکزی در پی توسعه فعالیت صندوقهای قرض الحسنه، دو صندوق به بانک قرض الحسنه تبدیل شد. با توجه به فعالیت این نوع از بانک ها،به نظر می رسد که صندوق ‎‎های سرمایه‎‎ گذاری نیکوکاری در بازار سرمایه نیز با اقتباس از کارکرد این نوع از بانک ها شکل گرفته باشند. با این تفاوت که صندوق های نیکوکاری به عنوان یک نهاد مالی جدید، ضمن تجمیع سرمایه‌های خیرین، با سرمایه‎‎گذاری آن در بازارهای مالی، منافع حاصله را به مصارف نیکوکارانه مندرج در اساسنامه خود می‎‎رساند. اما مدیرعامل بانک قرض الحسنه رسالت معتقد است که فعالیت بانک های قرض الحسنه و صندوق های نیکوکاری در انجام فعالیت‌های اجتماعی مفقود است. مشروح گفت و گوی بورس امروز با محمد حسین حسین زاده مدیرعامل و عضو هیات مدیره بانک قرض الحسنه رسالت در پی آمده است:

جایگاه بانک‌های قرض‌الحسنه در اذهان عمومی چگونه است؟

بانک‌ها به سه دسته توسعه‌ای، تجاری و قرض‌الحسنه تقسیم‌بندی شده‌اند. با توجه به سابقه ذهنی، مردم عموما موسسات قرض‌الحسنه را به خاطر می‌آورند، در صورتی که هم‌اکنون دو بانک قرض‌الحسنه وجود دارند که کاملا به صورت حرفه‌ای در این زمینه مشغول به کار هستند. ما یک بانک قرض‌الحسنه خُرد اجتماعی هستیم. یعنی تنها کار قرض‌الحسنه خُرد انجام می‌دهیم. در بسیاری از کشورهای دنیا بانک‌های خُرد و کلان از هم جدا هستند؛ البته بانک‌های ترکیبی هم وجود دارند، اما ما تخصصی و خُرد کار می‌کنیم و اجتماعی هستیم؛ یعنی سود محور نیستیم به این معنی که نه سهامدار توقع سود دارد و نه به سپرده‌ها سود تعلق می‌گیرد.

در این میان، دو گروه با بانک‌های قرض‌الحسنه همکاری ندارند؛ اول بنگاه‌ها و تاجران بزرگ که به عددهای درشت احتیاج دارند و دیگر، گروهی که قادر به بازپرداخت نیستند. زیرا قرض‌الحسنه، کمک بلاعوض نیست و این گروه باید قادر به پرداخت قسط‌ها باشند. هم‌اکنون نزدیک به ۸۰ درصد جامعه، مخاطب بانک‌های قرض‌الحسنه هستند؛ این قشر از جامعه، معمولا فعالیت تجاری ندارند یا در تامین هزینه‌های مالی خود با مشکل روبرو هستند. پس ماموریت اصلی و جایگاه دو بانک قرض‌الحسنه، دسترسی عامه مردم به خدمات قرض‌الحسنه بانکی است.

سود وام‌های قرض‌الحسنه از چه طریقی شناسایی می‌شود؟

بانک قرض‌الحسنه بنا بر تعریف، نباید سودمحور باشد و البته نباید زیان‌ده هم باشد. کارمزد تسهیلات ما دو  درصد است و کلیه خدمات الکترونیکی مانند اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک، همراه‌بانک، پایا و دسته چک در قالب قرض‌الحسنه صورت می‌گیرد. بانک قرض‌الحسنه با سایر بانک‌ها تفاوت دارد. هم‌اینک در  ۲۲۷ شعبه خود، نزدیک به ۶ میلیون عضو(مشتری) داریم. بانک قرض‌الحسنه، یک بنگاه تجاری نیست. کسانی که خواهان دریافت سود هستند، باید به بنگاه‌ها رجوع کنند. سهامدارن ما با نیّت کمک عام‌المنفعه در این حوزه ورود یافته اند. برای وام‌ها کف تعیین نشده است؛ اما سقف آن ۳۰ میلیون تومان است.

۱۰ درصد از کل منابع بانک باید برای سپرده قانونی و درصدی هم برای ریسک نقدینگی کنار گذاشته شود. این میزان در اوراق مشارکت منتشر شده در بازار سرمایه، سرمایه‌گذاری شده است که قابلیت نقدشوندگی دارند. با توجه به شرایط اقتصادی ممکن است در ماه‌هایی سود یا زیان داشته باشیم، اما در نهایت باید به نقطه سر به سر برسیم. بانک ما یک بانک جوان است و  هنوز در دوره شکل‌گیری است. در نخستین سال فعالیت، هزینه‌های جاری به مراتب از درآمد بیشتر بود، اما زمانی که به ثبات رسیدیم، هزینه‌ها با درآمدها به تناسب رسید.

فرق بانک های قرض الحسنه با بانک های تجاری حاضر در بازار سرمایه چیست؟

در سال ۱۳۹۱ موفق به کسب مجوز تبدیل شدن به بانک قرض‌الحسنه از بانک مرکزی شدیم و بلافاصله در بازار سرمایه حضور پیدا کردیم. از نظر شرعی، بانک‌های قرض‌الحسنه می‌توانند به اندازه هزینه‌هایشان کارمزد دریافت کنند و اضافه بر آن مجاز  نیست. در حالی که بنگاه‌های تجاری،برای دریافت سود ساخته شده‌اند.بانک قرض‌ الحسنه از موارد استثنا در بازار سرمایه است که تنها کارمزدی دریافت می‌کند که بتواند هزینه ساختمان و نیروی انسانی را تامین کند، ولی سود در آن جایگاهی ندارد.

با توجه به نوع فعالیت شما، آیا می توان گفت که بانک های قرض الحسنه به نوعی صندوق نیکوکاری محسوب می شوند؟

به نظر من در این حوزه، نقص قانون وجود دارد. ساختار باید اصلاح شود. جنس بانک قرض‌الحسنه با صندوق نیکوکاری، صندوق سرمایه‌گذاری، بنگاه تجاری و موسسه خیریه متفاوت است. «مددجو» مربوط به موسسه‌های خیریه است و «مشتری» مربوط به بنگاه‌های تجاری است. اما ما سهامداران و سپرده‌گذاران خود را «عضو» می‌نامیم. «کسب و کار»ها برای افزایش سود و «اجتماعی‌ها» برای کار اجتماعی ساخته شده‌اند، اما زمانی که «کسب و کار» و «اجتماعی» در کنار هم قرار گرفت، می‌شود «کسب و کار اجتماعی» که مخاطب آن، مددجو نیست، بلکه با عزت نفس حساب باز و با آن کار کرده و وام ارزان دریافت می‌کند. در اینجا نگاه سهامدار، نه در پی سود که در پی مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی است.

آیا برنامه‌ای برای افزایش سرمایه و تغییراتی در روش این سیستم بانکداری دارید؟

ما پیشنهادهایی به مجلس برای تغییر قوانین مربوطه داده‌ایم. به‌طور مشخص بانک قرض‌الحسنه حتی اگر سهامدار باشد، باید در قانون ذکر شود و سود این گونه بانک در راستای اهداف قرض‌الحسنه استفاده شود. تنها در ۷ماه گذشته نزدیک به ۴۰۰ هزار فقره وام با میانگین کارمزد دو درصد اعطاء کرده‌ایم. تعداد کمی تسهیلات وجود دارد که از کارمزد آن از دو درصد بیشتر است. بیش از ۹۰ درصد وام‌های ما به‌صورت اقساط است که همان دو درصد کارمزد به آن تعلق می‌گیرد. برای اینکه اعضا ترغیب نشوند که وام را یکجا دریافت کنند که بعد توان بازپرداخت یکجای آن را نداشته باشند، کارمزد آن را چهار درصد لحاظ کرده‌ایم.

و در نهایت برنامه های این بانک برای توسعه فعالیت های خود؟

در سال گذشته  حدود ۷۰۰ هزار فقره وام اعطاء کرده‌ایم. تقریبا در پنج سال گذشته در حوزه افزایش منابع ۱۲۰۰ درصد رشد داشته‌ایم که این افزایش با کار کردن روی سپرده‌ها و وام‌های قرض‌الحسنه صورت گرفته است. برای ما تعداد تراکنش‌ها بسیار مهم است. در سال ۱۳۹۲ در میان ۳۶ بانک کشور،کمترین تراکنش را داشته‌ایم. اما امسال در رتبه ۹ قرار گرفته‌ایم و از بانک‌های تجارت، پاسارگاد، آینده و اقتصاد نوین سبقت گرفته‌ایم.این  امر نشان‌ دهنده زیرساخت قوی انفورماتیک و استقبال مردم است. تلاش ما بر این است که در سال ۱۴۰۰ بدون شعبه به کار خود ادامه دهیم. زیرساخت این مهم می‌تواند در قالب شعبه یا بانکداری اجتماعی ارائه شود.

در حال حاضر شما می‌توانید در سایت ما درخواست افتتاح حساب غیرحضوری را ثبت کنید. در سامانه‌ای به نام مرآت عضو شده، اطلاعات خود را وارد کنید و طبق محاسبات آن نرم‌افزار، توانایی شما در باز پرداخت اقساط سنجیده می‌شود. از طرفی ممکن است از طریق اینترنت‌ بانک به وام احتیاج پیدا کنید. درخواست خود را ثبت کرده و بانکدار اجتماعی ما با شما تماس گرفته و از طریق تأیید رمز اینترنت‌بانک، وام شما به حسابتان واریز می‌شود. این کار در قالب کانون‌های همیاری اجتماعی صورت می‌گیرد که از چندین عضو تشکیل شده‌اند. هر کانون، یک راهبر و یک راهنما دارد. پلتفرمی در اختیار این نهاد به نام همیاری قرض‌الحسنه قرار گرفته است.

در حال حاضر ۱۱هزار کانون همیاری اجتماعی شکل گرفته است. هدف اصلی ما بانکداری بدون شعبه است. همیاری اجتماعی به این معنا است که تعدادی از افراد که درجامعه از شرایط اقتصادی مناسبی برخودارند و هیچ نیاز به وام ندارند، عضو کانون شده و عضو حامی لقب می‌گیرند.هم‌اکنون سازمان‌های دولتی و غیر دولتی در بانک ما حساب باز کرده و با آن کار می‌کنند و در مقابل، کارکنان و افراد تحت پوشش خود را برای دریافت وام معرفی می‌کنند. این یک همیاری اجتماعی است که به کارآفرینی منجر می شو‌د،به این معنی که قرض‌الحسنه فقط برای وام ازدواج و بیماری نبوده و برای کسب و کار خُرد و خانگی هم قابل انجام است.