کارگزاری محوری در برابر مشتری محوری

به گزارش بورس امروز؛ در سالهای گذشته بازار سرمایه ایران با رشد روز افزون و حضور گسترده ی اقشار مخلتف مردم مواجه بوده است. این امر به افزایش درخور ملاحظه ی حجم و ارزش معاملات انجامیده و در مواردی سامانه معاملات را تحت فشار قرار داده است. در چنین شرایطی نیاز به بروزرسانی و استفاده از روش های نوین ارسال و مدیریت سفارش ها و به روزرسانی ریزساختار بازار گریزناپذیر می نمایند.

یکی از اصلاحاتی که می تواند کمک شایانی در کاهش بار اطلاعاتی سامانه معاملاتی کند، گذر از سازوکار مشتری محور به کارگزار محور است. رویکرد کنونی دریافت و ارسال سفارش به سامانه ی معاملات و نگهداری اطلاعات مربوط به آن در بازار سرمایه ایران، رویکردی مشتری محور است. در این رویکرد اطلاعات مربوط به هر سفارش خرید یا فروش اوراق بهادار توسط کارگزار و با شناسه (کد) مشتری وارد سامانه ی معاملات می شود.

این امر سبب می شود در سامانه سپرده گذاری مرکزی نیز اطلاعات با شناسه ی مشتری تولید و نگهداری شود. بدین سان اطلاعات سهامداری نزد شرکتهای پذیرفته شده در بورس نیز با شناسه و مشخصات سرمایه گذار دریافت و نگهداری می شود. بنابراین در رویکرد مشتری محور، اطلاعات در سه مرحله ی پیش از معامله، معامله و پس از معامله با شناسه (کد) و مشخصات مشتری، تولید و نگهداری می شود. در رویکرد کارگزار محور تقریباً در تمامی بورس های پیشرفته و در حال توسعه مورد استفاده قرار می گیرد،

سفارش های معاملاتی ابتدا با شناسه و مشخصات مشتری به کارگزار ارسال می شود. سفارش های ارسال شده به کارگزار توسط سامانه های مدیریت سفارش او پردازش شده و در مرحله ی بعد با شناسه (کد) کارگزار وارد سامانه معاملاتی می شود. با توجه به ورود سفارش با شناسه کارگزار به سامانه معاملاتی، اطلاعات نگهداری شده در سامانه های سپرده گذاری نیز اطلاعات مربوط به معاملات انجام شده و مالکیت اوراق بهادار را بر اساس شناسه (کد) و مشخصات کارگزار تولید و نگهداری می کنند. بدین ترتیب در روش کارگزار محور، اطلاعات هنگام ورود به سامانه معاملاتی و سپس در سامانه های سپرده گذاری مرکزی با شناسه ی کارگزار تولید و نگهداری می شود. تغییر رویکرد از مشتری محوری به کارگزار محوری نوعی تمرکززدایی در حوزه ی کنترلهای پیشامعاملاتی تمرکززایی در حوزه ی اطلاعات وارد شده به سامانه ی معاملاتی و تمرکززدایی در زمینه نگهداری حساب سرمایه گذاران است. به بیان دیگر در رویکرد کارگزار محور کنترل های

پیشامعاملاتی از سامانه ی معاملاتی به سامانه های مدیریت سفارش منتقل می شود و در این زمینه با تمرکززدایی مواجه ایم. در این روش هنگام ورود سفارش به سامانه معاملات، سفارش ها تنها با شناسه ی کارگزاران وارد سامانه ی معاملاتی می شوند و پراکندگی اطلاعاتی مربوط به تعداد انبوه مشتریان بر روی تعداد کم شمارتر کارگزاران متمرکز می شود. در سازوکارهای پسامعاملات و سپرده گذاری و نگهداری حساب مشتریان نیز سپرده گذاری مرکزی تنها اطلاعات مالکیتی را بر اساس و با شناسه کارگزاران خواهد داشت و نگهداری حساب به تفکیک انبوه پرشمار سرمایه گذاران پس از تولید توسط سامانه های مدیریت سفارش به اعضای تسویه واگذار می شود. بنابراین در گذر از روش مشتری محور به کارگزار محور، شاهد افزایش اهمیت، جایگاه و مسئولیت شرکتهای کارگزاری از یک درگاه و واسطه ی معاملاتی صرف به گردآورنده، کنترل کننده، تولید کننده و نگهدارنده ی اطلاعات مشتریان هستیم. در روش کارگزار محور با توجه به ثبت کارگزاران به عنوان سهامداران ناشر، وظایفی همچون دریافت سودنقدی و توزیع میان سرمایه گذاران نیز توسط کارگزاران قابل انجام است.

توسعه بازار سرمایه درگرو رشد صنعت کارگزاری

در بورس های مورد بررسی سفارش های معاملاتی با شناسه (کد) مشتری به کارگزار ارسال می شود (سفارش گیری) و سپس طی فرآیندهای سامانه مدیریت سفارش با شناسه ی کارگزار وارد سامانه معاملات بورس ها، بازارهای خارج از بورس، سامانه های بازارگردانی شده (سفارش گذاری) یا با موجودی خود کارگزار پاسخ داده می شود. این امر سبب انجام نظارت های پیشامعاملاتی، ثبت اطلاعات سفارش های مشتریان توسط کارگزاری و در مواردی تجمیع سفارش مشتریان و انجام معاملات بلوک توسط کارگزار می شود.  بدین ترتیب این ساختار کارگزار محور، بخش بزرگی از فعالیت های معاملاتی شامل نظارت های پیشامعاملاتی، ثبت اطلاعات سفارش مشتریان، تجمیع سفارشها در مواردی که به نفع مشتریان باشد و تخصیص معاملات انجام شده را به کارگزار محول می کند. برخلاف سازوکار یاد شده، روش کنونی معاملات در بازار سرمایه ایران مبتنی بر ثبت اطلاعات مشتری در سامانه معاملات است. در این روش مشتری محور، اطلاعات مشتری در هر سفارش با شناسه ی او وارد سامانه معاملاتی شده و بدین ترتیب بخش مهمی از وظایف کارگزار در روش کارگزار محور به سامانه ی معاملات و سامانه سپرده گذاری مرکزی واگذار می شود. هم اینک نظارت های پیشامعاملاتی شامل بررسی اعتبار و مالکیت مشتری توسط سامانه معاملات انجام می شود و بخش مهمی از توان آن را به خود اختصاص می دهد. در روش مشتری محور امکان تجمیع سفارش مشتریان و همچنین ارسال سفارش به سامانه های معاملاتی گوناگون یا پاسخ دهی به سفارش ها با موجودی کارگزار وجود ندارد. به بیان دیگر در روش کارگزار محور بخش مهمی از وظایف کنترلی، نگهداری اطلاعات و تخصیص ها به صورت پراکنده میان کارگزاران و سامانه های مدیریت سفارش آنها توزیع می شود و در روش مشتری محور این وظایف نزد سامانه ی معاملات سپرده گذاری مرکزی متمرکز می شود. بنابراین روش کارگزار محور را نباید تنها در تجمیع سفارش های مشتریان خلاصه کرد. تجمیع سفارش های مشتریان یکی از کارکردهای روش کارگزار محور است اما کارکردهای اصلی آن،

تفویض کنترل های پیشامعاملاتی، ثبت اطلاعات و تخصیص معاملات انجام شده است. این توزیع وظایف به کاهش بار اطلاعاتی سامانه ی معاملاتی می انجامد و عملکرد آن را بهبود می بخشد. ریزساختارهای بازار نیز نقش مهمی در توزیع معاملات طی روز معاملاتی و البته افزایش امکان تجمیع سفارش ها در صورت کارگزار محور شدن سازوکار معاملاتی دارند. وجود تیک سازهای مؤثر به کارگزاران در تجمیع سفارشها کمک می کند. همچنین استفاده از سازوکار حراج آغازین برای تعیین قیمت مبنای روز معاملاتی، حراج پایانی برای تعیین قیمت مبنای پایان روز و وجود معاملات پایانی به روانی بیشتر معاملات و همچنین توزیع بار سامانه ی معاملاتی در طی روز کمک می کند؛ هر چند می تواند نوسانات قیمت در طی روز را افزایش دهد.

به نظر می رسد برای بهبود شرایط معاملات افزون بر تلاش برای بهبود فنی سامانه معاملات، به بازنگری و اصلاح روش های معاملاتی نیز نیاز داریم. تفویض نظارت های پیشامعاملاتی به سامانه های مدیریت سفارش کارگزاران هرچند وظایف آنها را به گونه ی درخور توجهی می افزاید اما به نظر گریزناپذیر می نماید. در گام بعدی ورود سفارش مشتریان با شناسه ی کارگزاری، امکان تجمیع سفارش ها را فراهم می آورد اما بار دیگر بر وظایف سامانه های مدیریت سفارش می افزاید. بدین ترتیب به نظر می رسد توجه بیشتر به سامانه های مدیریت سفارش کارگزاران و واگذاری بخشی از وظایف سامانه ی معاملات و سپرده گذاری مرکزی به آنها راهی گریزناپذیر و البته خطیر خواهد بود. بزرگ شدن و توسعه یافتن بازار سرمایه بدون رشد صنعت کارگزاری و ارتقای آن از یک واسطه ی صرف به نهادی با وظایف کنترل پیشا معاملات، ثبت اطلاعات، تجمیع سفارش و تخصیص معاملات ناگزیر به نظر می رسد.

نویسنده: رضا کیانی- کارشناس بازار سرمایه

منبع: شماره ۱۰۳ نشریه بورس امروز- بهمن ماه ۱۴۰۳