اختیار راهی به سوی بازار آتی

به گزارش بورس امروز، بازار مشتقه به عنوان یکی از بخشهای حیاتی بازارهای مالی در جهان شناخته می شود که تاریخچه و تکامل آن به دوران دور بازمی گردد. تاریخچه اوراق مشتقه در جهان به سال ۱۸۴۸ میلادی در شیکاگو باز میگردد؛ یعنی درست زمانی که کشاورزان برای اطمینان از فروش محصولات خود قراردادهای غیررسمی بر مبنای اعتبار طرف مقابل تنظیم می کردند. قراردادهایی که باعث می شد تحویل دادن کالا یا پرداخت مبلغ آن، به زمان دیگری موکول شود، در این دسته از قراردادها جای می گرفت.

از سال ۱۹۷۳ به تدریج اوراق  مشتقه در بازار رونق گرفت و در حال حاضر بازار بورس شیکاگو و نیویورک، از بزرگ ترین بازارهای مشتقه جهان هستند. استفاده از Derivatives در ایران از سال ۱۳۸۴ مجاز شد و از سال ۱۳۸۷ روی کار آمد.

بازار مشتقه را می توان بازار آتی یا آینده نیز خواند. یعنی بازاری که معاملات آن در لحظه حال انجام شده، اما داد و ستد کالا یا خدمات به زمان معینی در آینده موکول می شود. در واقع در بازار مشتقه بر خلاف بازار آنی، دو طرف سرمایه گذاری در خصوص معامله کالا در زمانی معین در آینده، به توافق می رسند و در زمان مذکور، پول معامله پرداخت و کالا یا خدمات دریافت می شود.

این اوراق را می توان به صورت خصوصی و در خارج از بازار بورس یا در بورس معامله کرد. مشتقات فرابورس سهم بیشتری از مشتقات موجود را تشکیل می دهند و مقرراتی ندارند، در حالی که مشتقات معامله شده در بورس استاندارد شده اند. معمولاً مشتقات فرابورس نسبت به مشتقات استاندارد شده ریسک بیشتری برای طرف مقابل دارند.

در سال های اخیر، با افزایش توجه به ابزارهای مالی مشتقه، بازار مشتقه در ایران نیز رشد قابل توجهی داشته و مورد توجه نهادهای مالی و سرمایه گذاری قرار گرفته است. با توجه به تاریخچه پر رونق و تکامل بازار مشتقه در جهان و نقش بسزای آن در ایران، این بازار به عنوان یک ابزار حائز اهمیت در حوزه مالی شناخته می شود و تاثیرات قابل ملاحظه ای بر روند اقتصاد و سرمایه گذاری دارد.

بازار مشتقه یکی از بخش های حیاتی بازارهای مالی است که در آن تجارت ابزارهای مالی مشتقه مانند آپشن ها، فیوچرها و سوآپ ها انجام می شود. این ابزارها از ارزش دارایی های اصلی مانند سهام، ارز و کالاها مشتق شده اند و به سرمایه گذاران امکان می دهند تا بر اساس تغییرات قیمت ها در آینده سود کسب کرده یا ریسک های مالی خود را مدیریت کنند. اهمیت بازار مشتقه در ایران نیز بسیار چشمگیر است. با توجه به اینکه بازار مشتقه به عنوان یک ابزار مالی پیشرفته و حساس شناخته می شود، درک و استفاده صحیح از آن در ایران از اهمیت ویژهای برخوردار است. به کمک بازار مشتقه، سرمایه گذاران و شرکت ها می توانند به بهبود عملکرد مالی، کاهش ریسک های مالی و بهبود استراتژی های سرمایه گذاری خود بپردازند.

قرارداد اختیار معامله

اوراق بهاداری است که به موجب آن فروشنده اوراق متعهد می شود در صورت درخواست خریدار، تعداد مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال، معامله یا در صورت توافق طرفین، تسویه نقدی کند. خریدار اوراق می تواند در زمان یا زمان های معینی در آینده طبق قرارداد معامله را انجام دهد. فروشنده اوراق اختیار معامله در قبال این تعهد، مبلغ معینی از خریدار اوراق دریافت می کند. برای جلوگیری از امتناع فروشنده اوراق از انجام قرارداد، فروشنده ضمن قرارداد متعهد می شود مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار دهد و متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله آن را تعدیل نماید. هریک از خریدار و فروشنده می توانند در مقابل مبلغی معین، اختیار یا تعهد خود را به شخص ثالثی واگذار کنند که وی جایگزین آنها خواهد بود. اوراق اختیار معامله می تواند به صورت اختیار خرید یا اختیار فروش باشد.

مزایای اوراق اختیار برای ناشر اوراق اختیار

مهم ترین ویژگی انتشار اوراق اختیار برای ناشر حمایت از قیمت سهم و ایجاد تحرک در حجم معاملات می باشد. به صورتی که ناشر می تواند قیمت سهم را کنترل و در نهایت با استفاده از ابزار اوراق اختیار برنامه هایی برای عرضه و تصاحب با قیمت های برنامه ریزی شده داشته باشد. بررسی های تجربی حاکی از رشد حجم معاملات ۱۵ الی ۲۰ درصد به صورت میانگین بعد از انتشار اوراق اختیار  است. نکته قابل توجه برای اثر بخشی بهتر ادامه انتشار برنامه ریزی شده اوراق در سررسید های متفاوت پیشنهاد می شود. عرضه سهام با توجه به سیاست های ناشر یکی از منابع درآمدی در این سازوکار است .

شناسایی درآمد از انتشار اوراق اختیار با فروش پرمیوم ها و عرضه سهم با قیمت اعمال کارشناسی شده، می تواند بعنوان یک منبع تامین مالی جانبی برای شرکت در نظر گرفته شود.

نکته قابل توجه وجود ابزار های دو طرفه است که در این مکانیسم باعث ایجاد منبع درآمدی مطلوب برای ناشر خواهد شد. حتی می توان با تعریف قیمت اعمال متنوع و جذاب این روش را به عنوان منبع تامین مالی باریسک کم و هزینه پایین در نظر گرفت.

بازارگردانی در اوراق اختیار با توجه به ارزش پرمیوم های به مراتب کمتر از قیمت دارایی پایه قدرت بالای مالی در جهت کنترل نوسان قیمت دارایی پایه دارد. این ابزار علاوه بر شناسایی درآمد مطلوب برای ناشر در وضعیت های هیجانی بازار برای کاهش نوسان قیمت دارایی پایه استفاده می شود.

اوراق اختیار ابزار مناسبی برای صندوق های سهامی و صندوق های بخشی (Sector Funds) ایجاد می کند که با توجه به سیاست های مالی ناشر و صندوق، با قیمت های توافقی دو طرف در زمان مشخص در آینده نقل و انتقال مالی صورت بگیرد. شایان ذکر است در این حالت علاوه بر ایجاد سازوکار آسان نقل و انتقال، می توان بعنوان ابزار تامین مالی ناشر و  همچنین منبع شناسایی درآمد برای صندوق های سهامی تعریف کرد.

مزایای اوراق اختیار برای سرمایه گذار

اصلی ترین کاربرد قراردادهای اختیار معامله مدیریت ریسک یا پوشش ریسک سبد سرمایه گذاری است. خریدار پرمیوم  می تواند با استفاده از اوراق اختیار سبد سهامی خود را بیمه کند و حتی با اجرای استراتژی ها مرتبط با این اوراق نرخ بازدهی آتی  خود را محقق سازد.

از دیگر مزایای قراردادهای اختیار معامله برای سرمایه گذاران، ویژگی اهرمی این قراردادهاست. به گونه ای که سرمایه گذار می تواند با پرداخت تنها مبلغ پرمیوم ریسک معاملات خود را کاهش دهد.

از قراردادهای اختیار معامله به قراردادهای دو سویه یاد می شود. در این شیوه که امکان انجام معاملات به صورت همزمان یا غیر همزمان و در دو طرف خرید و فروش فراهم است و سرمایه گذار می تواند با چیدن استراتژی های متنوع سود خود را تضمین نماید.

معایب قراردادهای اختیار معامله

این معاملات نیاز به استراتژی و کارشناسی دقیق در اجرا دارد. به همین خاطر برای سرمایه گذار غیرحرفه ای ایجاد ریسک بالایی می کند.

معاملات خرید و فروش پرمیوم بدون بازه قیمتی است و گاهی اوقات ممکن است قیمت پریمیوم در یک روز ۱۰۰ درصد رشد یا افت قیمت را تجربه کند.

باتوجه به نوظهور بودن این ابزار مالی در بازار سرمایه ایران امکان معاملات غیرمعقول و غیرحرفه ای از طرف برخی سرمایه گذاران وجود خواهد داشت.

کشف قیمت در بازار مشتقه

با توجه به تنوعی که در بازار مشتقه وجود دارد، نیاز است تا قیمت پایه محصولات عرضه شده در این بازار تعیین شود. کاری که با کمک بازار قراردادهای آتی صورت گرفته و کمک می کند سرمایه گذاران با خیال آسوده نسبت به معامله در این بازار اقدام کنند.

توسعه بازار مشتقه سبب پیش بینی پذیرتر شدن کالاها و ایجاد جذابیت در بازارهای مالی خواهد شد. اگر به این فکر بودیم که ابزارهای مالی نوین مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله را در بورس کالای ایران تقویت کنیم، در سال ۱۳۹۹ هیچوقت بازار بورس دچار آن حباب وحشتناک و شاخص ۲ میلیونی که باعث شد در اثر ورود نقدینگی بعضی سهم های کوچک قیمتشان ۲۰ برابر شود و اصطلاحاً دچار سوپر حباب شوند، نمیشد؛ چرا که بسیاری از افراد با ناآگاهی اقدام به خرید سهم می کردند و هیچ اطلاعاتی از بنیاد شرکتها نداشتند. تنها در یک مورد قیمت سهم ایران خودرو به بیش از ۱۰۰۰ تومان رسیده بود و حتی ارزش بازار این شرکت از ارزش شرکتهای بزرگ خودروسازی دنیا بیشتر شد. این در حالی است که اگر بازار بورس دو طرفه بود بسیاری از افراد با تشخیص حباب در شاخص و سهم ها موقعیت فروش اخذ می کردند و این خود باعث عدم غیرواقعی شدن قیمت ها می شد.

از طرف دیگر وقتی بازار می ریزد معامله گران دچار وحشت می شوند، چرا که نمی توانند و ابزاری هم ندارند که بتوانند فروش مضاعف بگیرند و در واقع از نزول قیمت سود کسب کنند. یکی از کارکردهای ابزار مشتقه جلوگیری از ایجاد حباب در بازارهای مالی است. سازمان بورس می تواند با تقویت ابزار مشتقه و راه اندازی قراردادهای اختیار معامله روی سهم شرکتها بازار کاراتری را ایجاد کند. از جمله مزایای ابزارهای مشتقه می توان به دو طرفه بودن بازار، داشتن اهرم (اعتبار رایگان)، امکان انجام معاملات در سررسیدهای آتی و گرفتن نوسان در بازار نزولی اشاره کرد. توصیه می شود بورس کالا نیز همگام با سازمان بورس با ورود مجدد سکه به آتی کالا سبب جذب بیشتر سرمایهگذاران به این بازار شود.

یکی از محرکهای معاملات اختیار معامله، ارزش ذاتی است. ارزش ذاتی این است که چه مقدار از حق بیمه از اختلاف قیمت بین قیمت سهام فعلی و قیمت اعمال تشکیل شده است.

قیمت اختیار که به عنوان حق بیمه شناخته می شوند، از مجموع ارزش ذاتی و زمانی آن تشکیل شده است. ارزش ذاتی تفاوت قیمت بین قیمت سهام فعلی و قیمت اعمال است.

زمانی ارزش زیاد است که تا زمان انقضا فرصت بیشتری باقیمانده باشد زیرا احتمال سودآوری سرمایه گذاران قرارداد بیشتر می باشد.

برای به دست آوردن حق اختیار، خریدار باید مبلغی تحت عنوان صرف به فروشنده بپردازد. اختیار معامله بین دو طرف معامله انجام میشود و در این قرارداد مواردی چون دارایی مورد معامله، قیمت توافقی، تاریخ سررسید باید ذکر شود.

یکی از دلایل رشد بازار این ابزارها را می توان تلاش های سیاست گذار از طریق تنوع در تاریخ سررسید نمادهای اختیار معامله مبتنی بر دارایی پایه دانست که توانسته است با توجه به تناسب افق زمانی و استراتژیهای معاملاتی خود توجه سرمایه گذاران را به این بازار جلب کند.

بررسی همزمان ارزش و حجم معاملات حاکی از این است که افزایش دارایی پایه قراردادهای اختیار معامله و ایجاد قراردادها با سررسیدهای مختلف موجب رونق نسبی این بازار بوده است. اطلاعات تاریخی حاکی از آن است که بیشترین ارزش و حجم معاملات مربوط به اختیار خریدها بوده، با این حال با توجه به شروع آشنایی سرمایه گذاران با بازارهای دوطرفه و فقدان تجربه اینگونه معاملات به تدریج بخش اختیار فروش در بازار اختیار معامله نیز به سوی فعالتر شدن پیش می رود و می توان انتظار رونق گرفتن این بخش در آینده نه چندان دور را داشت.

پیش بینی برای  سال جاری

ایجاد نمادهای اختیار معامله و آتی سهام روی برخی از داراییهای پایه جدید (سهام، صندوقها و اوراق بدهی)، بعضا مورد تقاضای فعالان این بازار است. اما به منظور برآوردهشدن این خواسته، لازم است در کنار بازگشایی نمادهای جدید به کیفیت معاملات آن نیز توجه شود. در صورتی که صرفا بازگشایی نمادهای مشتقه بر دارایی های پایه جدید اساس کار قرار گیرد، نمادهای اختیارمعامله و آتی سهام مبتنی بر داراییهای پایه جدید، پس از بازگشایی مورد اقبال قرار نخواهند گرفت و به عبارت دیگر معامله نشده یا حجم معاملات آنها بسیار اندک خواهد بود و این موضوع عملا تاثیر مثبتی بر ابزارهای مشتقه و کارکردهای آن نخواهد داشت.

حضور بازارگردانها به عنوان فعالان اصلی در این بازار، می تواند در تسهیل معاملات، تطبیق عرضه و تقاضا، ارائه قیمتهای منصفانه و ایجاد نظام معاملاتی مناسب نقش کلیدی ایفا کند. از سوی دیگر راه اندازی مدل های جدیدی از صندوق های سرمایه گذاری مانند صندوقهای پوشش ریسک یا صندوق هایی با ریسک بالاتر از حد معمول که مطلوب علاقه مندان به بازار ابزارهای مشتقه (اختیار معامله و آتی سهام) باشد نیز از منظر پوشش ریسک سرمایه گذاران با مدیریت حرفه ای صندوق ها به رونق این ابزارها کمک خواهد کرد. انتظار می رود حجم معاملات بازار اختیار معامله طی سالهای آتی همچنان به رشد خود ادامه دهد.

طی این فرآیند رشد، فرصتهای بسیار زیادی از جمله بازارگردانی، مدیریت سبد و صندوق های پوشش ریسک پدید خواهد آمد. گرفتن بازار اختیار معامله می تواند موجب به کار افتادن بازار آتی سهام شود و به تنهایی می‎تواند بازار بزرگی باشد. با توجه به توسعه معاملات مشتقه در سالهای اخیر، این بازار فرصت مناسبی برای مدیریت ریسک پرتفوی سبدهای سرمایه گذاری ایجاد خواهد کرد و مدیران سرمایه گذاری با رویکرد پوشش ریسک سهام شرکت هایی که قرارداد اختیار معامله فعال دارند، به خلق ثروت بیشتر برای مشتریان خود اقدام خواهند کرد.

نویسنده: محمد مهاجر- تحلیلگر کارگزاری پیشرو

منبع: شماره ۹۷ نشریه بورس امروز– مرداد ۱۴۰۳