صنعت روانکاری در بازار سرمایه
بازار روانکارهای خودرویی ایران در سال ۲۰۲۴ حجمی معادل۵۶۱.۳۱ میلیون لیتر را ثبت کرده است. این آمار بیانگر ظرفیت قابل توجهی در بازار داخلی برای تولید و مصرف روانکارها می‌باشد. همچنین، انتظار می‌رود که این حجم تا سال ۲۰۲۶ به ۵۸۷.۲۹ میلیون لیتر با نرخ رشد سالیانه ۳۱.۲ درصد افزایش یابد که این خود نشان دهنده پتانسیل رشد و توسعه در صنعت روانکارها در ایران است.
به گزارش بورس امروز؛ در ایران صنعت روانکاری پس از انرژی بزرگترین بازار کشور را دارد و به عنوان یکی از صنایع پایین دست صنعت پالایش نفت، قدمتی بالاتر از ۷۰ سال دارد. تردد نزدیک به ۲۰ میلیون دستگاه انواع خودروی سبک و سنگین در کشور موجب شده است که ایران به یکی از بزرگترین بازارهای مصرف انواع روغن موتور و روغنهای صنعتی خودرو در جهان تبدیل شود. حدود ۸۵ درصد نیاز کشور به انواع روغن موتور توسط چهار شرکت بزرگ روغن‌سازی که در بازار سرمایه هستند، تأمین می‌شود.
صنعت روانکاری به طور کلی وظیفه روانکاری، انتقال حرارت، حفاظت از سطوح، ضربه‌گیری، انتقال ذرات و آب‌بندی را به عهده دارد. در حال حاضر روانکارها بیشتر در موتورهای بنزینی و دیزلی استفاده می‌شوند.
لوبکات به عنوان ماده اصلی مصرفی روانکارها تحت تاثیر قیمت نفت کوره و نرخ ارز است و نرخ نفت کوره نیز تحت تاثیر قیمت جهانی نفت خام قرار می‌گیرد. پالایشگاه‌های روغ مبتنی بر نوع فرآیند خالص‌سازی گروه‌های مختلفی از روغن پایه را تولید می‌کنند.
روانکاری روشی است به منظور جلوگیری از اصطکاک و سایش سطوح متحرکی که بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند. در واقع وظیفه اصلی روانکاری، کاهش میزان اصطکاک بین سطوح متحرک و ثابت می‌باشد. روانکارها از دو جزء اصلی روغن پایه و مواد افزودنی تشکیل می‌گردند و شرکت‌های تولیدکننده روغن پایه (پالایشگاه‌های روغن) ماده اولیه یعنی برش لوبکات (Lub cut)را از پالایشگاه‌های نفت دریافت و طی فرآیندهایی به روغن پایه و سپس به روغن نهایی جهت مصارف مختلف تبدیل می‌نمایند.
روغن‌ها دارای ماده مشترکی هستند که روغن پایه نامیده می‌شوند. با کاربردهای جدید و امروزی، دیگر نام روانکار بازگوکننده تمام وظایف روغن‌ها نیست و از روغن‌ها برای موارد متعدد استفاده می‌شود که علاوه بر روانکاری نقش بیشتری را در دستگاه‌ها و ماشین‌آلات ایفا می‌کنند. برخی از این وظایف عبارت‌اند از:
- جذب و انتقال حرارت و خنک کردن و کنترل دمای قطعات
- جلوگیری از اثرات ضربه قطعات بر یکدیگر در حین حرکات مکانیکی
- آب‌بندی فواصل بین قطعات
- جلوگیری از فساد و خورندگی
- جلوگیری از ته‌نشین شدن مواد لجنی در موتور
- صرفه‌جوئی در مصرف انرژی (کاهش توان مصرفی) با کاهش اصطکاک
- بالا نگه‌داشتن راندمان و قدرت موتور
- معلق نگه داشتن مواد زائد و جلوگیری از رسوب آنها بر روی قطعات
- حفاظت از سطوح در مقابل زنگ‌زدگی و خوردگی شیمیائی
روغنهای پایه به گروه‌های مختلف ۱ تا ۵ دسته‌بندی می‌شود. بیش از ۹۰ درصد از تقاضای روغنهای پایه مربوط به گروه ۱ الی ۳ می‌باشند.
روغنهای پایه گروه ۱ طی سالیان آتی از حیث ظرفیت تولید و میزان مصرف کاهش خواهد یافت و متوسط راندمان واحدهای تولید از ۷۲ به ۵۱ درصد تقلیل می‌یابد. این در حالی است که راندمان و ظرفیت واحدهای تولیدکننده روغنهای گروه‌های بالاتر طی این مدت افزایشی خواهد بود. مجددا الزام به تأکید است که مجموعا ظرفیت تولید روغن پایه از حیث عرضه و تقاضا ثابت خواهد ماند و کاهش عرضه و تقاضای روغن پایه گروه ۱ توسط روغنهای پایه گروه‌های بالاتر جایگزین می‌گردد. در واقع مبتنی بر افزایش کیفیت روغنهای پایه تولیدی، تمایل مصرف به سمت گروه‌های بالاتر است و بسیاری از واحدهای تولیدکننده روغنهای پایه گروه ۱ به دنبال بازطراحی و ارتقای واحد خود می‌باشند. به عنوان نمونه طی دهه گذشته، حدود ۶ میلیون تن از تقاضای روغنهای پایه گروه ۱ کاسته و جمعا ۱۱ میلیون تن به تقاضای روغنهای گروه ۲ و ۳ اضافه شده است. علاوه بر تغییرات تکنولوژیکی تولید روغنهای پایه، اساسا سیاست‌های جهانی در برخی کشورها به سمتی بوده است که مصرف روغنهای پایه (تمامی گروه‌ها) تغییرات اساسی به خود دیده است. به عنوان مثال در ایالات متحده و اروپا به واسطه تکنولوژی‌های جدید و استفاده از خودروهای برقی و هیبریدی، شاهد کاهش مصرف روغنهای پایه بوده‌ایم. با توجه به اینکه در کشورمان ۴ پالایشگاه ایرانول، بهران، سپاهان و نفت پارس اقدام به تولید روغنهای پایه و محصولات جانبی و نهایی می‌نمایند و تکنولوژی هر ۴ پالایشگاه مبتنی بر تولید روغنهای پایه گروه ۱ می‌باشد بازار عمده واردات روغنهای پایه گروه ۱ کشورهای آسیای شرقی، آفریقا و آمریکای جنوبی است. از طرفی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی به واسطه کاهش مصرف روغن و همچنین حرکت به سمت روغنهای گروه بالاتر از عمده صادرکنندگان این محصول به حساب می‌آیند. خاورمیانه نیز در جریان تجارت روغن پایه نقش چندانی ایفا نمی‌کند و می‌توان به جرأت اشاره نمود که بازیگر اصلی در این منطقه کشور ایران می‌باشد.
ﺗﻘﺴﯿﻢبندی روانکارها
بطور کلی روانکارها در چهار دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
۱-روانکارهای گازی
۲-روانکارهای جامد (روانکارهای نانو)
۳-راونکارهای نیمه جامد
۴-روانکارهای مایع
روانکارهای گازی در درجه حرارت خیلی زیاد (بالاتر از ۸۰۰ درجه سانتیگراد ) یا خیلی پایین (حدود- ۲۰۰ درجه سانتیگراد) باشد، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
موارد کاربرد برای روانکارهای جامد در شرایط خاص است. به عنوان مثال در راکتورهای هسته‌ای که روانکار باید در برابر انرژی تشعشعی زیاد مقاوم باشد و یا در مواردی که لازم است روانکار تحت شرایط خلا فراریت کمی داشته باشد. یکی از مهمترین روانکارهای جامد، گرافیت است که از لحاظ شیمیایی در مقابل اشعه رادیو اکتیو نیز بی‌تفاوت است و علاوه بر آن از این روانکار در درجه حرارت‌های بالا نیز استفاده می‌شود. زیرا حتی در اثر سوختن نیز دی اکسید کربن تولید نمی‌کنند و بدون اینکه ذراتی در محل باقی بماند از محیط روانکاری خارج می‌شود.
گریس‌ها جزو مواد روان‌کننده نیمه جامدی هستند که از مخلوط کردن یک عامل سفت کننده در روانکار مایع بدست می‌آید و در مواقعی که نیاز است روان کننده در وضعیت اولیه در یک مکانیزم باقی بماند خصوصا در محل‌هایی که امکان روانکاری مجددا محدود باشد یا از نظر اقتصادی غیرقابل توجیه باشد از انواع گریس‌ها برای روانکاری استفاده می‌شود.
روانکارهای مایع بیشترین کاربرد عمومی و تخصصی را دارند و در چند دسته زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
روغنهای پایه طبیعی (حیوانی گیاهی)
روغنهای معدنی mineral oils
روغنهای مصنوعی synthetic oils
روغنهای نانو Nanolub
هر دو نوع روغن معدنی و مصنوعی و تصفیه به نوعی از نفت خام مشتق می‌شوند با این تفاوت که روغنهای مصنوعی با انجام یک سری واکنش‌های شیمیایی دقیق و کنترل شده بر روی محصولات مختلف پتروشییمی بدست می‌آیند و در نتیجه کارایی خیلی بالا و نهایتا قیمت تمام شده بالایی نیز دارند ولی روغنهای معدنی از تقطیر نفت خام و حداکثر یک واکنش کنترل شده شیمیایی بدست می‌آید بنابراین نسبت به روان‌کننده‌های مصنوعی دارای قیمت کمتر و مصرف بیشتر می‌باشند. روغنهای معدنی از بهترین و مناسب ترین مواد برای روانکاری هستند و آنها را می‌توان به صورت خالص یا با اضافه کردن مواد افزودنی Addtitive استفاده کرد.
زنجیره تولید روانکار و مشتقات
در روند تولید روانکارها در ابتدا خوراک ورودی (لوبکات) در برجه‌ای مخصوصی با حلال فورفورال مخلوط می‌شود. این حلال، کلیه مواد آروماتیک موجود در لوبکات را درون خود حل می‌کند. سپس طی فرآیند جداگانه‌ای مواد آروماتیک از حلال فورفورال جدا می‌شود و فورفورال را دوباره بازیافت می‌کند. در طول فرایند تولید روانکارها، محصولاتی جانبی به نام فورفورال اکسترکت واسلک واکس نیز تولید می‌شود. فورفورال اکسترکت محصول جانبی واحد استخراج با حلال در پالایشگاه‌های روغن‌سازی می‌باشد.
ﺭوﺵ ساخت روغنهای روان کننده
برای ساختن روغنهای روان کننده برای یک شرایط بخصوص پس از تصفیه برش‌های روغن و تولید روغن پایه Base oil با اضافه کردن مقادیر مشخصی از مواد افزودنی برای بهبود دادن و ایجاد خواص مورد نیاز به روغن اضافه می‌شود تا روغن مورد نیاز به دست مصرف کننده برسد.
مواد افزودنی Addetuve به دلایل زیر به روغنهای پایه اضافه می‌شود:
- اضافه نمودن خواص مورد نیاز در جایی که از طریق پالایش مقرون به صرفه نیست
- دادن بعضی از خواص که در روغن وجود ندارند
- جایگزین کردن مواد مفیدی که هنگام پالایش از دست رفته است
- بهتر نمودن مشخصات ذاتی روغن
صنعت روانکار باتوجه به پیشرفت‌های قابل توجه در عرصه صنعتی‌سازی و رشد اقتصادی مشاهده شده در بسیاری از کشورها، به ویژه در مناطقی از شرق آسیا نظیر چین و هند و همچنین در قاره آمریکای جنوبی با کشورهایی چون مکزیک و برزیل، انتظار می‌رود که بازار روانکارها شاهد یک دوره رشد مثبت باشد. استفاده وسیع از روغن موتور که بیش از نیمی از کل بازار روانکارها را به خود اختصاص داده است، به طور چشمگیری تحت تأثیر پیشرفت‌های رخداده در صنعت خودرو، به ویژه در کشورهایی که در مسیر توسعه قرار دارند، قرار گرفته است. این روند، در کنار افزایش نفوس و تقاضای رو به رشد برای وسایل نقلیه منجر به تقویت تقاضا برای روانکارها گشته است.
بر اساس تحلیل‌های ارائه شده توسط پلاریس مارکت، ارزش بازار جهانی روانکارها در سال ۲۰۲۳ به رقم تقریبی ۱۳۷ میلیارد دلار رسیده است و پیش‌بینی می‌شود که این میزان با یک نرخ رشد سالیانه ۵.۳ درصدی تا سال ۲۰۳۲ به بیش از ۱۹۰ میلیارد دلار افزایش یابد. با این حال در نگاهی بلندمدت، صنعت روانکارها با چالشها و مخاطراتی مواجه است که به طور عمده شامل مقررات زیست محیطی دقیق‌تر و روند الکتریفیکیشن در تجهیزات و دستگاه‌های مختلف می‌شود.
قیمت نفت و روانکار به صورت مستقیم با یکدیگر همبستگی داشته زیرا عمده روانکارهای مرسوم در بازار از نفت کوره تولید شده و همین عاملی خواهد بود که بر قیمت روانکار تاثیر گذارد؛ با افزایش قیمت نفت کوره افزایش هزینه‌های عملیاتی تولید روانکار نیز اتفاق می‌افتد و موجب افزایش قیمت روانکار در بازارهای جهانی خواهد شد و اگر قیمت نفت کاهشی شود قیمت روانکار نیز کاهش خواهد یافت؛ زیرا هزینه‌های تولید پایین آمده و اگر تقاضا از این اتفاق تاثیر نپذیرد شرکت‌های تولید کننده سودهای هنگفتی به دست می‌آورند.
عامل اصلی در تعیین قیمت روانکار کرک اسپرد است که قیمت لوبکات (ماده اصلی تولید روغن پایه) با نفت رابطه مستقیم دارد که به آن خواهیم پرداخت. نفت به عنوان یکی از مهمترین مواد اولیه در تولید روانکارها، نقش بسیار حیاتی در تعیین قیمت‌ها و سودآوری شرکت‌های فعال در این صنعت دارد. همبستگی مستقیم بین قیمت نفت و روانکارها از آن جهت حائز اهمیت است که بیشتر روانکارهای موجود در بازار از پالایش نفت خام حاصل می‌شوند. در نتیجه هرگونه نوسان قیمتی در بازار نفت به طور مستقیم بر هزینه‌های تولیدی و در نهایت قیمت نهایی روانکارها تأثیرگذار خواهد بود.
ریسک های ژئوپلیتیک صنعت روانکار مانند بسیاری از بخش‌های وابسته به پتروشیمی، با چالش‌های ژئوپلیتیکی متعددی روبرو است که می‌تواند به طور قابل توجهی بر عملکرد، سودآوری و دینامیک‌های کلی بازار آن تأثیر گذارد. این ریسک‌ها از وابستگی صنعت به نفت خام و سایر مواد اولیه نشأت می‌گیرند که تحت تأثیر سیاست‌های بین‌المللی، تغییرات مقرراتی و تحریم‌های اقتصادی قرار دارند.
بر اساس گزارش‌های اخیر، بازار روانکارهای خودرویی ایران در سال ۲۰۲۴ حجمی معادل۵۶۱.۳۱ میلیون لیتر را ثبت کرده است. این آمار بیانگر ظرفیت قابل توجهی در بازار داخلی برای تولید و مصرف روانکارها می‌باشد. همچنین، انتظار می‌رود که این حجم تا سال ۲۰۲۶ به ۵۸۷.۲۹ میلیون لیتر با نرخ رشد سالیانه ۳۱.۲ درصد افزایش یابد که این خود نشان دهنده پتانسیل رشد و توسعه در صنعت روانکارها در ایران است.
با در نظر گرفتن گزارش‌های منتشر شده توسط شرکت‌های فعال در این حوزه، تولید کلی روانکار در ایران به بیش از ۱.۵میلیون تن (معادل۵/۱میلیارد لیتر) می‌رسد. این میزان تولید نه تنها نیازهای داخلی را تامین می‌کند بلکه بخش قابل توجهی از آن به بازارهای بین‌المللی صادر می‌شود، نشان دهنده پتانسیل بالای صنعت روانکار ایران برای رقابت در عرصه جهانی است.
قیمت‌گذاری در صنعت روانکار
محصول نهایی در صنعت روانکار شامل روغن موتورهای بنزینی و دیزلی و روغنهای صنعتی هستند. روغنهای صنعتی در صنایع بزرگ مصرف می‌شوند. روغنهای بنزینی و دیزلی به دلیل مصرف در ناوگان حمل و نقل عمومی و وسیله‌های مصرفی عموم مردم جزو کالاهای استراتژیک به حساب می‌آیند؛ به همین دلیل قیمت‌گذاری محصولات شرکت توسط سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان به‌صورت دستوری انجام می‌شود. دیگر روغن‌ها مانند روغنهای هیدرولیک، دنده، سوخت کشتی تابع قوانین سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان هستند اما قیمت‌گذاری بر عهده شرکت است. نرخ صادراتی نیز توسط عرضه و تقاضای جهانی تعیین می‌شود. در ادامه نمودار روند قیمتی روغن پایه داخلی نمایش داده شده است.
شرکت های روان کننده بورسی
شسپا: پالایشگاه نفت سپاهان در سال ۱۳۷۱ به‌عنوان یکی از واحدهای پالایشگاه اصفهان فعالیت خود را آغاز کرد. سهامداران عمده شسپا گروه پتروشیمی تابان فردا (۶۷.۶%)، شپنا (۱۷.۳%) و صندوق بازنشستگی کشوری ۲.۸%) می‌باشند.
شرکت نفت سپاهان بخش عمده‌ی محصولات خود اعم از محصولات پایه و روغنهای موتوری و صنعتی را به کشورهای امارات متحده عربی، هند، پاکستان، چین و برخی بازارهای اروپا و آفریقا صادر می‌کند. فروش در بازارهای داخلی نیز از طریق بورس کالا، عاملین و همچنین بازاریابی، توزیع و فروش به صورت مویرگی از طریق شرکت فرعی کیمیا اسپیدی قشم انجام می‌شود.
شرانل: شرکت ملی نفت ایران در راستای خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی و سیاست‌های کلان دولت مبنی بر کاهش حجم تصدی‌گری دولتی، واحدهای روغن‌سازی پالایشگاه‌های تهران و آبادان را به سازمان تامین اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری و آستان قدس رضوی واگذار کرده است. این واگذاری منجر به تاسیس شرکت نفت ایرانول در سال ۱۳۸۱ شد. سهام این شرکت سال ۱۳۹۱ در فرابورس پذیرفته و عرضه شد. شرکت نفت ایرانول اکنون در سه بخش پالایشگاه روغن‌سازی تهران، پالایشگاه روغن‌سازی آبادان و مجتمع ظرف‌سازی و بسته‌بندی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
اکنون عمده سهام این شرکت در اختیار تاپیکو (۴۹%) و وصندوق (۳۷%) می‌باشد. ۱۰۰ درصد سهام شرکت روانکاران احیاء سپاهان که انواع روغنهای صنعتی، گریس و پاک‌کننده‌های صنعتی تولید می‌کند، متعلق به نفت ایرانول است.
مواد اولیه شرانول از جمله لوبکات و آیزوریسایکل از شتران و پالایشگاه آبادان تامین می‌شود. برخی مواد افزودنی و پایه نیز از امارات وارد می‌شوند.
شبهرن: شرکت نفت بهران در سال ۱۳۴۱ تحت امتیاز و فن‌آوری شرکت EXXON آمریکا و با نام تجاری ESSO ثبت شد. این شرکت در سال ۱۳۴۳ با تاسیس واحد مخلوط‌کنی، روغنهای برند ESSO را در داخل ایران تولید کرد. پالایشگاه تولید روغن پایه شرکت نیز در سال ۱۳۴۷ با ظرفیت تولید ۳۰ هزار تن در سال راه‌اندازی شد. پالایشگاه تولید روغن پایه شرکت نیز در سال ۱۳۴۷ با ظرفیت تولید ۳۰ هزار تن در سال راه‌اندازی گردید.
بنیاد مستضعفان با ۳۰%، شرکت انرژی گستر سینا با ۲۱% و گروه پتروشیمی تابان فردا با ۱۶%سهامداران عمده نفت بهران می‌باشند. از مهمترین زیرمجموعه‌های شیهرن نیز می‌توان به شرکت‌های به‌تام روانکار، بازرگانی بهران، صنایع شیمیایی تابکم، بپیوند و تولید نیروی مرکزی صبا اشاره کرد.
لوبکات شرکت عمدتا از “شتران” و “شبندر” و روغن پایه و مواد افزودنی از آسیا و اروپا تامین می‌شوند.
شنفت: شرکت نفت پارس یا پالایشگاه پارس نخستین پالایشگاه و شرکت نفت خصوصی ایران است. همچنین این پالایشگاه، قدیمی‌ترین پالایشگاه تولید روغن موتور و روانساز، در ایران و خاورمیانه است. شرکت‌های توسعه صنعت نفت و گاز پرشیا (۴۹.۹%)، گروه سرمایه‌گذاری تدبیر (۱۶%) و “ونیکی” (۱۵%) از سهامداران عمده این شرکت هستند.
شرکت پالایش پارسیان سپهر در زمینه تولید اتان، پروپان، بوتان و میعانات گازی و شرکت پارس بازرگان مهمترین زیرمجموعه‌های شنفت می‌باشند.
لوبکات شرکت از پالایشگاه‌های تهران، بندرعباس، اصفهان و تبریز خریداری می‌شوند. همچنین مواد افزودنی وارداتی نیز از کشورهای چین، هند و امارات تامین می‌شوند.
مقایسه شرکت‌ها در بخش بررسی بازدهی سهام نشان می‌دهد که در یکساله “شسپا” حدود ۱۶ درصد افت در قیمت داشته است. در جایگاه‌های بعدی “شنفت” افت ۱۴ درصدی، “شبهرن” رشد ۱۱.۵ درصدی و “شرانل” افت ۵ درصدی داشته است.
تخمین عملکرد شرکت‌ها
شرانل توانایی تحقق سود ۱۳۲۰۰ریال شبهرن ۲۴۸۰ ریال و شنفت ۱۲۵۰ ریال و شسپا ۹۵۰ ریال سود به ازای هر سهم را دارد. به این ترتیب نسبت P/E شرانل ۵.۹ ، شبهرن ۶، شنفت ۵.۷ و شسپا ۵.۱ می‌باشد.
نویسنده: محمد مهاجر تحلیگر کارگزاری پیشرو
منبع: شماره ۹۵ نشریه بورس امروز – خردادماه ت۱۴۰۳
