بحران ارزی یعنی چه؟

به گزارش بورس امروز، زمانی که حمله سوداگرایانه به ارز خارجی انجام گیرد، مقامات اقتصادی تنها در صورتی به دفاع از نرخ ارز می‌پردازند که فواید این کار بیش از هزینه‌های آن باشد. برای مثال اگر تثبیت نرخ ارز نیاز به افزایش نرخ بهره داشته باشد و شرایط اقتصادی نیز به دلیل وضعیت رکودی تاب چنین افزایشی را نداشته باشد، دفاع از نرخ ارز از دستور کار مقامات اقتصادی خارج می‌شود و ممکن است کاهش ارزش پول ملی به وقوع بپیوندد. در چنین وضعیتی، اگر سوداگرایان بر این واقعیت آگاه باشند، حملات سوداگرایانه را با شدت بیشتری انجام می‌دهند و مقدمات بحران شکل می‌گیرد.

برخی دیگر بر این باورند که وجود اختلال در نظام بانکی و بازار‌های مالی موجب بروز تکانه‌های ارزی می‌شود. برای مثال یک کاهش ابتدایی در ارزش پول ملی موجب می‌شود بدهی‌های خارجی شرکت‌های تولیدی افزایش یابد و سودآوری آن‌ها نیز با کاهش مواجه شود. چنین شرکت‌هایی از دیدگاه بانک‌ها و مؤسسات مالی با کاهش ظرفیت اعتباری مواجه شده‌اند و توان تأمین مالی از بازار‌های مالی داخلی را نیز تا حدود زیادی از دست می‌دهند. کاهش تقاضا برای پول ملی خود می‌تواند به کاهش شدیدتر ارزش پول ملی و ایجاد بحران ارزی کمک کند. در همین راستا مکینون و پیل اعتقاد دارند آزادسازی مالی و ضمانت سپرده‌های بانکی موجب شده است بانک‌ها در شرایط رونق اقتصادی وارد فعالیت‌های پرریسک شوند که این امر بحران‌های مالی و ارزی را به دنبال خواهد داشت. بورن ساید نیز بر این باور است که تضمین‌های ضمنی و آشکار دولت بر ادامه فعالیت و عدم ورشکستگی مؤسسات مالی موجب می‌شود که این مؤسسات بیش از اندازه بر بدهی‌های خارجی تکیه و اقتصاد را در مقابل تکانه‌های ارزی آسیب‌پذیر کنند. بحران‌های ارزی معمولاً با سایر بحران‌های مالی مانند بحران بانکی هم زمان می‌شوند. این پدیده در اقتصاد به بحران دوقلو معروف است که در برخی موارد بحران ارزی دلیل ایجاد بحران بانکی است و در موارد دیگر جهت علیت معکوس است. البته ممکن است دو بحران هم زمان ایجاد شده باشند و هیچکدام دلیل ایجاد دیگری نباشد.

اگر در اقتصاد بحران بانکی ایجاد شود، کمک‌های دولت برای نجات بانک‌ها نقدینگی را به حدی افزایش می‌دهد که دیگر توان حفظ ارزش پول ملی با استفاده از ذخایر ارزی برای بانک مرکزی وجود نخواهد داشت. همچنین اگر بانک‌ها بدهی‌های ارزی زیادی در ترازنامه خود داشته باشند، تکانه‌های ارزی موجب می‌شود این بدهی‌های ارزی به نحوی زیاد شوند که بانک نتواند در قبال آن‌ها پاسخگو باشد و این مسأله ممکن است آغازگر بحران بانکی شود.

ویژگی‌های ساختار نظام ارزی مقاوم در مقابل تهدید‌های اقتصادی براساس آنچه گفته شد، تهدید‌های غرب از دو کانال محدودیت دفعی منابع ارزی و محدویت جابه جایی آن موجب شروع بحران ارزی در کشور شد. بنابراین اگر قرار باشد نظام ارزی کشور در مقابل تهدید‌های خارجی مانند تحریم‌ها مقاوم باشد، باید ساختاری را برای آن در نظر گیریم که اثرپذیری آن را تا حد ممکن از کانال‌های مطرح شده کاهش دهد. در این قسمت به برخی از ویژگی‌های این نظام ارزی پیشنهادی اشاره شده است.

عوامل زیرساختی نظام ارزی شناور مدیریت شده: از آنجا که نظام ارزی منتخب کشور نظام شناور مدیریت شده است، بانک مرکزی سعی می‌کند یک نرخ ارز هدف را در نظر گیرد و با استفاده از ابزار‌هایی که در اختیار دارد، اجازه ندهد نرخ ارز بازاری نسبت به نرخ ارز هدف تغییرات شدید داشته باشد. همان طور که در بخش‌های قبل هم بررسی شد، در ادبیات اقتصادی، دفاع بانک مرکزی از یک نرخ هدف تنها در شرایطی می‌تواند به شکل موفق ادامه یابد که زیرساخت‌های اقتصادی متناسب با نظام ارزی شناور مدیریت شده به شکل صحیح طراحی شده باشند. این مسأله بدان علت مهم است که تجربه سال‌های گذشته نشان می‌دهد زمانی که یک تهدید خارجی مانند تحریم‌ها رخ می‌دهد، اگر زیرساخت‌های اقتصادی نظام ارزی مشکل داشته باشند، نوسانات نرخ ارز و بحران‌های مربوط به آن بسیار شدیدتر خواهد بود. در این قسمت به برخی از این موارد به طور خلاصه اشاره می‌شود.

انضباط مالی دولت و مقابله با کسری بودجه مداوم: اگر دولت مخارج سالانه خود را کنترل نکند، به نحوی که با کسر‌ی‌های بودجه مستمر مواجه شود، به تدریج این کسری‌های بودجه پولی می‌شود و با توجه به افزایش حجم پول، سال به سال توان بانک مرکزی برای دفاع از نرخ ارز هدف کاهش می‌یابد. به این ترتیب نظام ارزی در مخاطره ایجاد تکانه قرار خواهد گرفت.

تعدیل تدریجی نرخ ارز همراه با نرخ تورم در نظام ارزی شناور مدیریت شده بهترین حالت شرایطی است که انضباط پولی و مالی به نحوی برقرار باشد که اقتصاد با تورم‌های بالا مواجه نشود؛ اما اگر به هر دلیل تورم افزایش یافت، بهتر است اثر آن بر نرخ ارز به صورت تدریجی تخلیه و از هرگونه اصرار برای نگه داشتن نرخ ارز پایین از ارزش واقعی آن پرهیز شود. در این صورت کارگزاران اقتصادی به تدریج خود را با نرخ‌های ارز تعادلی بازار هماهنگ می‌کنند و اگر یک عامل بیرونی مانند تحریم‌ها رخ دهد، دیگر از محل فاصله نرخ ارز بازار با نرخ ارز تعادلی نوسانی در بازار رخ نمی‌دهد.

نظارت مستمر بر عملکرد نظام بانکی: بانک‌ها به عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان نظام مالی نقش مهمی در ثبات اقتصادی دارند. چنانکه بیان شد، عملکرد نامطمئن و پر ریسک بانک‌ها حتی اگر هیچ تهدید خارجی وجود نداشته باشد، می‌تواند منشأ بحران‌های ارزی شود. بدهی‌های خارجی زیاد و پوشش داده نشده در بانک موجب می‌شود ترازنامه بانک در مقابل افزایش نرخ ارز به شدت آسیب‌پذیر باشد. در بحران ارزی گذشته نیز یکی از دلایل تشدید بحران همین بدهی‌های ارزی پوشش داده نشده در بانک‌ها بود. برای مثال اکثر بانک‌ها در ازای دریافت مبالغ ریالی اقدام به گشایش اعتبارات اسنادی برای مشتریان خود کرده بودند؛ اما به جای اینکه ارز مربوط به تعهدات خود را خریداری کنند، به طمع نرخ سود بالاتر تسهیلات ریالی، این کار را به تعویق انداختند. این امر موجب شد زمانی که نرخ ارز افزایش یافت، بانک‌ها هم با زیان زیادی مواجه شوند و هم به صورت دسته جمعی برای تهیه ارز مورد نیاز خود به بازار مراجعه کنند. این امر یکی از دلایل تشدید بحران بود.

عوامل مربوط به عرضه با ثبات منابع ارزی: شاید درباره بحران‌های ارزی متعارف در دنیا بتوان گفت رعایت موارد مطرح شده در بند قبل بتواند تا حدود زیادی از ایجاد تکانه‌های ارزی جلوگیری کند؛ اما در مورد تهدید‌های خارجی مانند تحریمی که در سال‌های اخیر به صورت جدی برای اقتصاد ایران مشکل ایجاد کرده است، همه مشکلات به زیرساخت‌های نظام ارزی شناور مدیریت شده مربوط نمی‌شود. یکی از تهدید‌هایی که تحریم‌ها برای نظام ارزی ما ایجاد کرد کاهش منابع ارزی و به تبع آن کاهش ذخایر در دسترس بانک مرکزی برای مدیریت بازار ارز بود.

در این بخش به چند راهکار اشاره می‌شود که توجه به آن‌ها می‌تواند تا حدودی از ایجاد تکانه به منابع اقتصادی در شرایط تهدید‌های اقتصادی جلوگیری کند.

استفاده از ظرفیت بازار‌های مالی بین‌المللی در صادرات کالا‌ها و خدمات

اگر همه کالا‌ها و خدمات صادراتی کشور در بازار‌های نقدی مبادله شوند، ریسک قطع دفعی درآمد‌های نفتی براثر تهدید‌های خارجی وجود دارد؛ اما اگر بخشی از محصولات صادراتی به خصوص نفت، در بازار‌های مالی مشتقه به فروش رسیده باشد، دست کم در یک بازه زمانی درآمد‌های صادراتی ادامه خواهد داشت و این بازه زمانی امکان برنامه‌ریزی‌های آتی را فراهم می‌کند. توجه به این نکته ضروری است که حضور ایران در بازار‌های مالی مشتقه به نحوی وابستگی فعالان اقتصادی بین‌المللی را به کالا‌ها و خدمات ایرانی به دنبال دارد که این امر هزینه‌های تهدید‌ها و تحریم‌ها را برای کشور‌های خارجی افزایش می‌دهد. از فعالیت‌های دیگری که هزینه تحریم‌ها را برای کشور‌های خارجی افزایش می‌دهد، سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های خارجی در بخش‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری فعالان اقتصادی خارجی در بازار‌های مالی ایران است. درگیر شدن منافع سایر کشور‌ها در اقتصاد ایران یکی از راهکار‌های کاهش احتمال تحریم‌ها و تهدید‌های بیرونی است؛ اما مجوز همه انواع سرمایه‌گذاری‌های خارجی باید با دقت و بررسی کامل انجام گیرد تا نتیجه معکوس یعنی وابستگی اقتصاد ایران به خارجی‌ها و آسیب‌پذیری آن را به دنبال نداشته باشد.

روش‌های جابه جایی و پرداخت در شرایط تحریم و تهدید

یکی از تجربه‌های ارزشمندی که اقتصاد ایران در سال‌های گذشته با پرداخت هزینه‌های زیاد به دست آورد، دست یافتن به راهکار‌های جابجایی و پرداخت در شرایط تحریم بود. با توجه به اینکه دشمنان ایران میدانستند درآمد‌های صادرات کالا‌ها و خدمات را نمی‌توانند به صفر برسانند، زیرا بالاخره کشور‌هایی هستند که کالا‌های ایرانی را خریداری کنند، راه‌های جابجایی پول و روش‌های پرداخت را برای ایران محدود کردند. با این کار عملاً منابع ارزی ایران غیرقابل استفاده می‌شد. اما خوشبختانه مکانیز‌هایی توسط بانک‌ها و فعالان اقتصادی مورد استفاده قرار گرفت که این تحریم ظالمانه را خنثی کرد. با توجه به تحولات اخیر و گشایش‌های بین‌المللی، برخی معتقدند این رو ش‌ها باید فراموش شود؛ اما توجه و حتی توسعه این رو ش‌ها موجب می‌شود در شرایط تهدید‌های آتی احتمالی منابع ارزی ایران در دسترس و قابل استفاده باشد.

مدیریت بهینه منابع ارزی و صندوق ذخیره ارزی

مدیریت منابع ارزی به اشکال مختلف مانند صندوق‌های ارزی یکی از روش‌هایی است که غالب کشور‌ها برای بهره‌برداری بهینه از منابع ارزی و مدیریت بازار ارز از آن استفاده می‌کنند. این مسأله برای ایران اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا علاوه بر اینکه باید با پرهیز از مصارف نابجا منابع ارزی به شکل مناسبی سرمایه‌گذاری شود تا در صورت نیاز مورد بهره‌برداری قرار گیرد، در محل سرمایه‌گذاری منابع نیز باید دقت زیادی انجام گیرد. تجربه بحران گذشته نشان داد برخی از منابع بانک مرکزی با وجود اینکه برای ادوار قبل بودند، توسط کشور‌های خارجی بلوکه و عملاً از دسترس خارج شدند. بنابراین در انتخاب نوع و محل سرمایه‌گذاری منابع ارزی باید توجهی ویژه به نوع رابطه کشور میزبان با ایران داشته باشیم.

عوامل مربوط به مدیریت تقاضا در منابع ارزی

بخش عمده‌ای از منابع ارزی توسط واردکنندگان کالا‌ها و خدمات خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از راهکار‌هایی که کمک می‌کند نظام ارزی در مقابل تهدید‌های خارجی آسیب‌پذیری کمتری داشته باشد، مدیریت تقاضا و برنامه‌ریزی برای مصرف منابع ارزی است. برخی از راهکار‌هایی که می‌تواند در این حوزه مفید باشد به شکل مختصر بررسی خواهد شد:

۱. اولویت‌بندی واردات و تمرکز بر محصولات دارای اولویت

متأسفانه هرگاه به هر دلیل در منابع ارزی ایران گشایشی حاصل می‌شود به سرعت شاهد افزایش بی‌رویه واردات کالا‌ها و خدمات به کشور هستیم. بدون توجه به اینکه چه بخشی از این محصولات ضروری و چه بخشی غیرضروری است. اتخاذ دو سیاست هم زمان در این بخش ضروری به نظر می‌رسد. سیاست اول که بیشتر ارشادی و فرهنگی است، سوق دادن مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان به استفاده از کالا‌ها و محصولات ایرانی است. این مسأله علاوه بر جلوگیری از خروج ارز از کشور می‌تواند به توسعه کمی و کیفی محصولات ایرانی نیز ختم شود. اما مهم‌تر از این سیاست، برنامه‌ریزی و طراحی روش‌هایی برای تخصیص ارز به کالا‌های اولویت دار از مجرایی خاص است. تقریباً همه اقتصاددانان بر این باورند که تفکیک کالا‌های اولویت دار و غیرضروری و اختصاص ارز با نرخ‌های متفاوت می‌تواند در اقتصاد منشأ فساد باشد، زیرا سودجویانی به بهانه واردات کالا‌های اولویت دار ارز ارزان می‌گیرند و با نرخ‌های بالاتر به فروش می‌رسانند. اما طراحی سازوکار‌های خاصی مانند اتاق مبادلات برای تخصیص ارز به کالا‌ها و خدمات وارداتی اولویت دار، حتی اگر در شرایط خوب ارزی استفاده نشود، می‌تواند از غافلگیر شدن سیاست‌گذاران در بحرا ن‌های ارزی جلوگیری کند. البته این روش‌ها باید به نحوی طراحی شوند که امکان خروج ارز از آن و ایجاد رانت وجود نداشته باشد.

۲. سوق دادن مبادی وارداتی به مقاصد صادراتی

یکی از مشکلاتی که پس از تحریم، جابجایی پول اقتصاد ایران در سال‌های گذشته با آن مواجه بود، تفاوت در کشور‌های استفاده‌کننده از کالا‌ها و خدمات ایرانی با کشور‌هایی بود که محصولات آن‌ها در ایران مصرف می‌شد. با توجه به اینکه امکان جابجایی منابع ارزی با روش‌های متعارف برای ایران وجود نداشت، هزینه واردات در این شرایط افزایش می‌یافت و برخی مشکلات را برای اقتصاد ایران فراهم می‌کرد. به این ترتیب به نظر می‌رسد برای مقابله با این مشکل در شرایط تهدید‌های آتی احتمالی اگر شرکای تجاری ایران در صادرات و واردات تا حد ممکن یکسان باشند، تقاضای ارز مورد نیاز برای واردات تا حدی مدیریت می‌شود و آسیب‌پذیری از تهدید‌های مربوط به نقل و انتقال پول کاهش می‌یابد.

عوامل مربوط به توسعه بازار ارز‌های خارجی

با اینکه نظام ارزی منتخب توسط مقامات اقتصادی کشور، شناورِ مدیریت شده است، به نظر می‌رسد اینکه بانک مرکزی تنها بازیگر اصلی بازار ارز باشد، برای اقتصاد ایران تهدیدی جدی محسوب می‌شود. به ویژه در سال‌های اخیر و با توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش تنوع در عرضه‌کنندگان ارز، نیاز به یک بازار ارز پیشرفته، متشکل و منسجم کاملاً محسوس است. در این بخش الزامات و نکات مورد توجه برای مقاوم‌سازی اقتصاد ایران در مقابل تهدید‌های خارجی به اختصار بیان می‌شود.

۱. قیمت‌گذاری توسط بازار و در چارچوب مجاز

در صورتی که بازار ارز به معنای اصلی آن شکل گیرد، بانک مرکزی باید تنها میزان حد مجاز نوسان نرخ ارز را تعیین کند و با ابزار‌هایی که در دست دارد، از تغییرات شدید ممانعت کند. بدین ترتیب بازیگران بازار با توجه به تغییر متغیر‌های اصلی اقتصاد نسبت به خرید و فروش ارز در قیمت‌های تعیین شده در چارچوب بازار اقدام می‌کنند. بنابراین اثر هرگونه عامل داخلی و خارجی در بازار ارز به صورت تدریجی در بازار نمایان می‌شود و قابل پذیرش برای فعالان بازار خواهد بود.

۲. ارائه ابزار‌های پوشش ریسک در بازار ارز

توسعه یک بازار کارامد برای مبادلات ارزی می‌تواند اولین گام برای ارائه ابزار‌های پوشش ریسک در این بازار باشد. یکی از دلایلی که موجب شد بحران ارزی گذشته تشدید شود، این بود که تولیدکنندگانی که برای تولید محصولات خود به منابع ارزی خارجی نیاز داشتند به صورت دفعی با افزایش قیمت‌ها مواجه شدند و امکان برنامه‌ریزی تولید از آن‌ها سلب شد. اگر ابزار‌های پوشش ریسک در بازار ارز وجود داشته باشد، واحد‌های تولیدی حداقل برای یک بازه یک ساله نسبت به تأمین منابع ارزی در یک نرخ مشخص مطمئن خواهند بود و در صورت ایجاد نوسانات ارزی زمان مناسب برای برنام هریزی خواهند داشت.

۳. عرضه بسته محصولات ارزی در بازار

یکی دیگر از مزایای ایجاد بازار ارز ارتباط مستقیم عرضه‌کنندگان و متقاضیان ارز در بازار بدون وجود واسطه هاست. این مسأله به ویژه زمانی اهمیت می‌یابد که همانند شرایط تحریمی سابق، ارز موجود در یک منطقه جغرافیایی به علت وجود تحریم‌های نقل و انتقال ارز، قابل جابجایی به مناطق دیگر نباشد و حتماً باید توسط متقاضیان واردات از همان منطقه مورد استفاده قرار گیرد. اگر چنین بازاری وجود نداشته باشد، متقاضیان ارزی مجبورند با استفاده از برخی واسطه‌ها و در قیمت‌های غیر رقابتی نسبت به خرید ارز مورد نیاز خود اقدام کنند که هزینه‌های زیادی را به اقتصاد تحمیل می‌کند.

نویسنده: آرش صدیقی – کارشناس سرمایه‌گذاری شرکت سرمایه‌گذاری اقتصاد نوین

منبع: ماهنامه بورس امروز شماره ۹۱، بهمن ماه ۱۴۰۲