جولان الگوریتم ها در بازار یکطرفه

در پی سالیان فعالیت، بازار هم به تکنولوژی گرایش پیدا کرد و این گرایش با معاملات الگوریتمی صورت گرفت. در معاملات الگوریتمی به جای انجام سفارش از طریق خود انسان و به صورت دستی، سفارشات از طریق برنامه های کامپیوتری صورت می گیرد.

در اینگونه معاملات تمامی موارد زمانبندی، قیمت و حجم معاملات از طریق سیستم انجام می گیرد و این روش سبب بالا رفتن نقدینگی بازار می شود چراکه دخالت دست و احساسات در این گونه معاملات جایی نخواهد داشت. به طور کلی اگر بخواهیم مزایای این گونه معاملات را مطرح کنیم باید بگوییم با معاملات الگوریتمی، با صرفه جویی در زمان، سفارشات با سرعت بیشتری انجام خواهند گرفت.

پیش تر گفتیم که در معاملات الگوریتمی جایی برای احساسات وجود ندارد و این بدان معناست که در تصمیم گیری های انسانی عدم غلبه بر احساسات بارها و بارها، معامله گران را با اشتباه مواجه کرده است و معاملات الگوریتمی ریسک حاصل از اینگونه اشتباه ها را به علت پایبندی به استراتژی تا حد ممکن کاهش می دهد.

میزان تخلفات در بازار نیز کاهش می یابد چرا که تخلف توسط انسان ها صورت می گیرد ولی در سیستم اینگونه نخواهد بود، از آنجا که الگوریتم های معاملاتی توسط کامپیوترها انجام می گیرد قادر به پیاده سازی استراتژی های پیچیده و چندین استراتژی به صورت همزمان با هم می باشد؛ همچنین این معاملات قابلیت پیش تست را نیز دارند. اما این گونه معاملات در دنیا با معایبی نیز همراه است که از جمله معایب آن می توان به سه مورد پایین بودن دقت برنامه نویسی (برنامه نویسی ربات توسط انسان صورت می گیرد و احتمال وجود خطا در آن وجود دارد)، وجود نواقص فنی و مکانیکی چرا که در زمان انجام معاملات به دلیل آنلاین بودن این امکان وجود دارد که اینترنت و یا برق قطع گردد)، و اشتباهات در تست که ممکن است در تست ها که انجام می گردد درصد خطایی نیز باقی بماند، اشاره نمود.

در کشورهای اروپایی به علت زیاد بودن زمان معاملات، معاملات الگوریتمی با استقبال زیادی مواجه شد چراکه سرعت عمل در اینگونه معاملات بسیار بالا بوده و این نیز برای معامله گران از اهمیت فراوانی برخوردار است. کشور ما نیز مقرر شد تا اینگونه معاملات در بازار سرمایه مورد استفاده قرار گیرد.

در همین راستا مسابقاتی در بازار سرمایه برگزار شد تا شرکت های مختلف بتوانند با یکدیگر در این راستا رقابت کنند. این مسابقات در سه مرحله اوراق بهادار با درآمد ثابت، خرید و فروش سهام وحل مسئله صورت گرفت و در نهایت یک شرکت وظیفه پیدا کرد که این معاملات الگوریتمی را در اختیار عده ای خاص قرار دهد. اما همانطور که در کشور ما اصولا به زیرساخت ها توجهی نمی گردد، این مسئله نیز فارغ از این قضیه نبوده و به دلیل تنها در اختیار گرفتن اینگونه معاملات در اختیار عده ای خاص، بسیاری از افراد که دسترسی به این ابزار را نداشتند، حتی فرصت سفارش گذاری هم پیدا نمی کردند و این خود سبب عدم رشد و عدم تغییر روند در بازار گردید. در صورتی که در بازار باید شرایط برای همه افراد یکسان باشد تا بازار بتواند خود روند و مسیر خود را پیدا کند.

بر این اساس مصاحبه ای با “اشکبوس شرفی” یکی از فعالان بازار سرمایه در خصوص چگونگی شکل گیری معاملات الگوریتمی و مشکلات آن انجام گرفته است که با هم می خوانیم:

• شکل گیری معاملات الگوریتمی در ایران از کجا آغاز شد؟

ایده معاملات الگوریتمی در ابتدای امر در قالب ربات های تحلیلگر به بازار سرمایه ایران معرفی شد. این ربات ها به طور مثال می توانستند با اعلام زمان رسیدن سهام به حمایت ها، از ریزش بازار جلوگیری کنند. البته این ربات ها، ربات های سیگنال دهی غیر مجاز نیز بودند که در آن زمان به دلیل خلاء های قانونی جلوی این کار گرفته نشد.

طراحان اولیه این ربات های تحلیلگر با شرکت در کلاس های اساتید مختلف در بازار سرمایه، اطلاعات بازار سرمایه را جمع آوری و  مبادرت به نوشتن فیلترهایی بر اساس داده های تکنیکالی و روانشناسی کردند. تا اینجای امر همه چیز مطلوب بود، اما از جایی به بعد، ایده معاملات الگوریتمی آن هم در بازار یکطرفه به ذهن این طراحان رسید. ربات های معامله گر پس از آن تهیه شدند و به صورت انحصاری در اختیار خریداران حقیقی و حقوقی این ربات ها ( و نه سهامداران خرد) قرار گرفتند.

• در حال حاضر معاملات الگوریتمی در اختیار چند درصد افراد بازار سرمایه است؟

طبق گفته طراحان این ربات ها، فقط ۲ درصد معاملات به این ربات ها اختصاص دارد اما در مصاحبه هایی که توسط طراحان این ربات ها صورت پذیرفته است، در برخی روزها تا ۶۰ درصد معاملات برخی نمادها با استفاده از الگوریتم بوده است (نماد پارس در ۱۸ شهریور ۱۳۹۹) بنا به گفته طراحان، “مشتریان از طریق صندوق های تحت مدیریت یا از محل سهام خزانه یا سهامدار عمده طی دوره زمانی مذکور نسبت به بازارگردانی و حمایت شرکت های مختلف بورسی و فرابورسی در اندازه های مختلف به لحاظ ارزش بازار اقدام کرده است. ارزش بازار مجموع این سهام فقط در یکی از صندوق های بازارگردانی مرتبط با هلدینگ پتروشیمی خلیج فارس بالغ بر ۶۲۰ هزار میلیارد تومان است که بیش از ده درصد از ارزش بازار بورس است”.

طراحان این الگوریتم ها مدعی هزینه معاملاتی کمتر برای سهامداران خرد هستند  اما در حال حاضر شاهد آنیم که با انحصار ایجاد شده در این عرصه، ربات های الگوریتمی تنها در اختیار برخی موسسات، شرکت ها و یا افراد خاص که از نقدینگی مناسبی برخوردارند، قرار گرفته است و مزایای این الگوریتم ها شامل حال سهامداران خردی که دسترسی به این الگوریتم ها ندارند نخواهد شد.

• آیا الگوریتم ها قادر به بهبود فرآیندهای کشف قیمت و قیمت گذاری هستند؟

در گذشته، کشف قیمت ها و قیمت گذاری ها توسط تمامی اهالی بازار که روی یک سهم نظر داشتند صورت می گرفت اما بنا به گفته طراحان این ربات ها این الگوریتم ها سفارشاتی روی تابلو قرار می دهند و موجب کاهش دامنه نوسانات می شوند. شما تصور کنید که در بازار یک طرفه هستید که برای شما قیمت را هم تعیین می کنند. از آنجا که طراحان الگوریتم، بارها به این موضوع اشاره کرده اند که درصد بالایی از حجم معاملات روزانه سهام به این ربات ها اختصاص دارد، فعالان بازار سرمایه کم کم به این نتیجه می رسند که در فرایند کشف قیمت هیچ نقشی ندارند و قیمت توسط ربات ها تعیین می شود و از این بازار خارج می شوند.

• آیا الگوریتم ها قادر به افزایش حجم معاملاتی و نقد شوندگی بازار سرمایه هستند؟

با معاملات الگوریتمی، حجم معاملاتی می تواند افزایش یابد اما این حجم معاملاتی می تواند به اندازه ای کاذب شود که همبستگی بین حجم معاملات و قیمت که به عنوان یکی از پارامترهای تحلیلی معامله گران است به پایین ترین سطح خود برسد. در خصوص بحث نقد شوندگی نیز این سوال مطرح است که آیا بازارگردان منابع مالی برای انجام عملیات بازار گردانی را خود تامین می کند یا از سهامدار عمده دریافت کرده است؟ اگر در عملیات بازار گردانی منابع مالی از سوی خود بازارگردان تامین و به سهم تزریق شود، به نقد شوندگی بازار کمک خواهد کرد. اما انجام عملیات بازارگردانی با منابع مالی سهامدار عمده هیچ تغییر و رشدی را در اصل معاملات صورت نمی دهد. آنچه که در این میان توسط طراحان الگوریتم ها به عنوان نتایج آن برای سهامداران خرد بیان شده است، نوسان پذیری کمتر سهام است. اگر بازار سرمایه فاقد شرایط نوسانگیری باشد، تمایل به سرمایه گذاری در بازار از میان نخواهد رفت؟ در واقع ذات بازار سرمایه به نوسان آن است و شکی نیست که با کاهش نوسانات سهم به کمترین حد ممکن خود، آنچه که به بازار سرمایه القا خواهد شد تثبیت قیمت سهم است که خود این کاهش نوسان، بلای جان بازار خواهد شد و یکی از جذابیت های مهم بازار سرمایه نسبت به بازارهای موازی از بین خواهد رفت.

• با توجه به اظهارات شما مبنی بر وگذاری انحصاری این الگوریتم ها، در این شرایط آیا امکان عمق بخشی به بازار سرمایه وجود دارد؟

خیر؛ در واقع با کشف قیمت سهام توسط ربات ها و ایجاد حجم های معاملاتی کاذب و کاهش دامنه نوسان قیمتی، تعداد سرمایه گذاران هم در این بازار کاهش خواهد یافت که این موضوع منجر به کاهش عمق بازار سرمایه خواهد شد. افزایش عمق بازار در پی حضور تعداد زیادی از مردم بدون ترس و نگرانی از معامله در این بازار پر ریسک صورت می پذیرد؛ اما با توجه به کاهش حجم معاملات در بازار سرمایه، چگونه می توان انتظار افزایش عمق بازار سرمایه را داشت؟ پس از ریزش بازار سرمایه از مردادماه ۱۳۹۹، بازار همچنان در نزدیکی حمایت بلند مدت خود قرار دارد؛ در حالیکه با توجه به تورم موجود در جامعه قیمت تمام اقلام در خارج از بازار سرمایه افزایش یافته است، اما در بازار سرمایه همچنان با فرار سرمایه ها مواجه ایم. بر این اساس الگوریتم ها با این عملکرد فعلی نه تنها موفق به افزایش عمق بازار نشده اند، بلکه جلوی ورود افراد جدید را هم گرفته اند؛ چرا که هیچ کس با دست خالی به مقابله با ربات های معامله گر نمی رود.

• آیا معاملات الگوریتمی با ایجاد روند منطقی حرکت سهم، قادر به حمایت از بازار و سهام و جلوگیری از دستکاری قیمت بوده است؟

با توجه به کاهش شدید قیمت سهام در بازار سرمایه، در بسیاری از موارد هیچ گونه روند منطقی در قیمت گذاری سهم وجود ندارد. به نحوی که برخی سهام به یک دهم ارزش ذاتی در حال خرید و فروش هستند. اگر بازارگردان ها و سهامداران عمده با استفاده از الگوریتم ها در نقاطی که حمایت های بلند مدت بازار و سهام تلقی می شوند به رسالت خود به درستی عمل می کردند، شاهد شرایط حاد فعلی در بازار سرمایه نبودیم.

• در واقع اهداف تعریف شده برای معاملات الگوریتمی در بازار محقق نشد؟

با توجه به آنکه بیشتر بازار در اختیار حقوقی ها قرار دارد، اگر قرار بر این باشد که برای حقوقی ها، تاخیر در اجرای سفارشات به حداقل برسد اما برای حقیقی ها اینگونه نباشد، عدالتی در بازار ایجاد نخواهد شد. تنها در این میان، تاخیر در اجرای سفارشات حقوقی ها و حقیقی های دارنده ربات معاملات الگوریتمی و نوسان پذیری بازار به حداقل رسیده است که به نفع سهامدار خردی که سفارشات خود را به صورت دستی انجام می دهد نخواهد بود. بر این اساس استفاده از ربات ها در چنین بازار یکطرفه ای با رویکرد فعلی تنها منجر به خروج نقدینگی از بازار سرمایه می شود.

• آیا الگوریتم موجود تنها بر اساس تحلیل تکنیکال تعریف شده است؟

بخش زیادی از هرم معاملاتی یک معامله گر حرفه ای بر پایه مدیریت سرمایه و کنترل ذهن است و پس از آن تکنیکال و فاندامنتال در درجه دوم اهمیت قرار دارد؛ این درحالیست که در معاملات الگوریتمی که در بازار انجام می شود، به تکنیکال و روانشناسی بهای بیشتری داده می شود.

بی شک، الگوریتم های تحلیلی می توانند به ما در مدیریت سرمایه و کنترل ذهن نیز کمک شایانی بکنند. اما وقتی این الگوریتم ها به صورت الگوریتم های معاملاتی درآیند، به صورت انحصاری برای عده خاصی مدیریت سرمایه و کنترل ذهن را به صورت ربتیک انجام خواهند داد و ذهن و جسم سایر افراد حاضر در بازار که به این ابزارها دسترسی ندارند، به مرور به سمت فرسودگی شغلی خواهد رفت.

• آیا در حال حاضر نظارتی بر معاملات الگوریتمی صورت نمی پذیرد؟

تا کنون گزارشی از نظارت بر معاملات الگوریتمی از سوی مراجع ذی صلاح منتشر نشده است.

نظارت بر معاملات الگوریتمی باید توسط عده ای خارج از مجموعه طراحان این معاملات صورت پذیرد. می توان طی فراخوانی از دانشگاه های کشور برای طراحی ابزارهای نظارتی کمک گرفت و اینکه تصور کنیم همان مجموعه طراح الگوریتم ها قادر به تولید ابزارهای نظارتی است، اشتباه است. به نظر می رسد در این راستا تلاش هایی در جهت خروج از انحصار در حال انجام باشد.

• دارندگان ربات های الگوریتمی چه کسانی هستند؟ و این ربات ها بر چه اساسی در اختیار آنها قرار می گیرد؟

هر شخص حقیقی و حقوقی با پرداخت هزینه های ربات معامه گر قادر به استفاده از این ربات ها خواهد بود اما آنچه که در این میان باید به آن توجه کرد این است که تحلیل های الگوریتمی صحیح، همیشه می تواند مچ معاملات الگوریتمی را بخواباند.

• در تحلیل الگوریتمی چه مولفه هایی باید مدنظر قرار گیرد و چگونه محقق می گردد؟

در تحلیل الگوریتمی باید چند مولفه را مد نظر قرار داد: اینکه چه زمانی فعالین بازار سرمایه حضور دارند؟ آیا مردم عادی هم در بازار حضور دارند؟ توجه به معاملات حقوقی های بازار، بررسی میزان خروج پول از بازار و خروج پول از صنایع و گروهها از دیگر مولفه هایی است که در تحلیل الگوریتمی مورد توجه قرار می گیرد. بر اساس تحلیل الگوریتمی می توان زمان ورود به بازار سرمایه و منطقه مطلوب را تعیین کرد. آخرین مرحله در تحلیل الگوریتمی، بررسی سهام و خرید بر اساس استراتژی فردی خواهد بود. با توجه به انحصاری بودن ربات های معاملات الگوریتمی اگر سرمایه گذار زمان مناسبی را برای ورود به بازار، گروه و سهم انتخاب نکرده باشد از این معامله گران الگوریتمی شکست خواهد خورد.

• آیا سازمان بورس و نهادهای مختلف، آنگونه که افراد را به آموزش ترغیب می کردند خواستار انجام معاملات بلندمدت نبودند؟ آیا متذکر نمی شدند که معاملات بلندمدت سودآور است و آیا با توجه به وجود معاملات الگوریتمی، افراد با داشتن استراتژی بلند مدت می توانند به بازار ورود کنند؟ آیا افراد در زمان ترس از بازار به بازار وارد می شوند؟

در حال حاضر بسیاری از افرادی که به بازار سرمایه دعوت می شوند متذکر این نکته شده اند که زمانی که قیمت یک سهم در یک بازه کوتاه مدتی نوسان می کند چرا باید به آن سهم ورود کنند؟ و چگونه چنین سهمی با دامنه نوسان کم قیمتی روزانه، به ارزش ذاتی خود خواهد رسید؟ در چنین شرایطی تمامی آموزش ها برای سرمایه گذاری بلند مدتی و حتی کوتاه مدتی از طرف مدرسین ابتر خواهد ماند. ترسی که از وجود این ربات ها بر بازار سرمایه حاکم شده است، جلوی ورود نقدینگی به بازار سرمایه را خواهد گرفت. سوال دیگری که برای فعالین مطرح است این است که چرا باید برخی از سهم های بازار که به اصلاح قیمتی نیاز دارند، توسط ربات ها در یک بازه قیمتی، ثابت نگه داشته شوند؟ این اقدام نه تنها سودی برای بازار ندارد بلکه سبب ریزش بی رویه برخی سهام دیگر جهت خرید این سهام می شوند.

• پس با این توضیحات باید گفت که الگوریتم برای بازار مضر است؟

معاملات الگوریتمی برای بازار بد نیست اما باید دسترسی به اینگونه معاملات را برای همه افراد فراهم ساخت؛ نه تنها برای افراد و یا گروه های خاص. این تبعیض در بازار سبب ایجاد فساد خواهد شد. در حال حاضر آنچه که با عنوان بازارگردانی در حال انجام است، عملا بازار گردانی نیست. بازارگردانی در دنیا مفهوم خاص خود را دارد. لذا در ابتدا باید مفهوم درست این واژه درک گردد و بعد وارد فضای مربوط به آن شد. در حال حاضر بازارگردانی در کشور ما بیشتر به یک بازاربرگردانی تبدیل شده است. اگربازار گردانی به صورت درست انجام گیرد، حمایت های لازم از سهام صورت می پذیرد. به نظر شما آیا بر سهامی که قیمت آن در بازار  به یک دهم قیمت واقعی خود رسیده است، عملیات بازارگردانی صورت گرفته است؟ در اصل با انجام عملیات بازارگردانی زمانی که بازار وارد شرایط منفی شد حضور این بازارگردان ها باید در بازار کاملا محسوس باشد. این درحالیست که ماه هاست که حضور بازارگردان ها در بازار به هیچ عنوان احساس نمی شود.

اگر قرار بر وجود بازارگردان در بازار است، باید سهام سهامداران عمده را که بابت بازارگردانی، به بازار گردان ها واگذار شده است را به سهامداران عمده بازگرداند؛ همچنین منابع مالی برای عملیات بازار گردانی نیز از سوی بازار گردان تامین شود نه سهامدار عمده. حال اینکه بازار گردان از کجا باید منابع لازم را برای عملیات بازار گردانی تامین و وارد بازار کند، بر عهده خود بازارگردان است. همانگونه که بازار گردان برای عملیات بازار گردانی کارمزد دریافت می کند باید هزینه های منابع مالی را نیز خود تقبل کند؛ این اقدام سبب خواهد شد تا بازار سرمایه به مرور به سمت رشد هدایت شود. بر این اساس باید قوانین بازارگردانی در بازار اصلاح گردد تا به سمت عمق بخشی به بازار سرمایه حرکت کنیم.

• آیا با مرتفع کردن این امر، شرایط بازار تغییر خواهد کرد؟

بازار کنونی در حال حاضر به بازارگردانی با مدل فعلی و معاملات الگوریتمی که تنها در اختیار عده ای خاص قرار گرفته است، نیازی ندارد. باید بازار روال طبیعی خود را طبق سال های گذشته طی می کرد و در واقع باید گفت که دوره رکود بازار سرمایه با وجود الگورتیم ها وعملیات بازار گردانی ناقص، طولانی و فرسایشی شده است.