تحلیلی بر تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در بهار ۱۴۰۰

به گزارش بورس امروز، سرمایه مجموعه­ ای از کالاهایی است که موجب تسریع فرآیند تولید و سودآوری می­شود. بدون وجود کالاهای سرمایه­ای نمی­توان به رشد اقتصادی و بزرگ شدن کیک اقتصاد امیدوار بود. در این زمینه، یکی از شاخص ­های مهمی که بیانگر تغییرات سرمایه است، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص می­باشد. پیش از بررسی این شاخص، باید اشاره کنیم که سرمایه، یک ساختار ناهمگن است، به­این معنی که کالاهای سرمایه­ای را نمی­توان جانشین یکدیگر فرض کرد.

به ­عنوان مثال، سرمایه مانند کالاهای مشابه یکدیگر نیست که قابلیت جمع­ پذیریِ عددی داشته باشد.

به­ عبارتی، نمی­توانیم موجودی سرمایه را با هم جمع بزنیم. باید توجه داشت که سرمایه بدون در نظر گرفتن علیّت و زمان در ساختارش حرف مهمی برای گفتن ندارد. از همین رو، هر چقدر در توضیح سرمایه جزئی­تر شویم به تحلیل  دقیق­تری دست خواهیم یافت. برای تعریف ساده سرمایه ثابت ناخالص می­توان به سرمایه­ های غیر نقدی یک مجموعه اشاره نمود اما در تعریف دقیق این شاخص باید گفت تشکیل سرمایه ثابت ناخالص از طریق ارزش کل تحصیل، منهای واگذاری دارایی‌های ثابت یک تولیدکننده در یک دوره حسابداری اندازه‌گیری می‌شود.

به ­عبارتی، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص عبارت است از هزینه خریداری (یا ارزش تولید به حساب خود) کالاهای سرمایه‌ای منهای خالص فروش کالاهای سرمایه‌ای دست دوم و قراضه در طول یک دوره حسابداری (معمولاً یک سال) است.

نگاهی به «همبستگی سرمایه ثابت ناخالص و تولید ناخالص داخلی»، «همبستگی سرمایه ثابت ناخالص و پس­انداز ملی» و «همبستگی سرمایه ثابت ناخالص و درآمد ملی» نشان می­دهد رشد هر سه متغیر مقایسه شده با سرمایه ثابت ناخالص، ارتباط وثیقی با آن دارد. آمارهای به­دست آمده حاکی از این است که همبستگی میان آن­ها بسیار قوی می­باشد.

نمای کلی تغییرات فصلی

براساس جدیدترین آمارهای منتشر شده از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، در بهار ۱۴۰۰ رقم تشکیل سرمایه به ۳۴۴.۹ هزار میلیارد ریال رسیده است. هرچند این رقم در مقایسه با زمستان ۱۳۹۹ اندکی کاهش را نشان می­دهد اما چون روند گذشته نشان می­دهد رشد این متغیر یک فصل در میان افزایش پیدا می­کند؛ بهتر است این مقایسه نسبت به بهار سال ۱۳۹۹ (مدت مشابه سال قبل) صورت بگیرد. براین اساس، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بیش از ۸ درصد رشد کرده است. این رقم در نوع خود قابل توجه به­نظر می­رسد، هرچند تا جبران شدن کاهشی که در این متغیر طی سه سال گذشته رخ داده فاصله زیادی وجود دارد.

تغییرات فصلی به تفکیک بخش ­ها

همان­طور که در توضیحات اولیه در خصوص تشکیل سرمایه ثابت ناخالص آورده شد، این شاخص به نوعی بیانگر وضعیت کالاهای واسطه­ای برای تولید کالاهای نهایی است. به­همین دلیل می­توان آن­را به دو بخش ماشین­آلات و ساختمان تقسیم کرد. در بررسی صورت گرفته در این مورد، بخش ساختمان به­دلیل شرایط نیمه رکودی سال­های اخیر خود نتوانسته نقش موثری در رشد تولید ناخالص داخلی ایفا کند (همبستگی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در بخش ساختمان و تولید ناخالص داخلی معادل ۰.۱۴ بوده است) برخلاف بخش ماشین­آلات که نقش پررنگی در رشد تولید ناخالص داخلی داشته است (همبستگی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در بخش ماشین­آلات و تولید ناخالص داخلی معادل ۰.۸۲ بوده است).

همان­طور که در نمودار زیر ملاحظه می­شود، بخش ماشین­آلات شدیدا همسو با مجموع تشکیل سرمایه ثابت رشد و نزول کرده اما بخش ساختمان تقریبا با نوسان­های متعدد در یک دالان باریک به­کار خود ادامه داده و چندان تحت تاثیر قرار نگرفته است. البته در بهار ۱۴۰۰ در پی کاهش­های شدیدی که در بخش تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در ماشین­آلات رخ داده و افزایش نسبی این متغیر در بخش ساختمان، بخش ساختمان توانسته خود را به بخش ماشین­آلات برساند.

با توجه به اینکه در نمودار بالا، تشکیل سرمایه تنها از جهت اجزا تشکیل دهنده بررسی شده و واحد زمانی آن هم فصلی است، در نمودار زیر، علاوه بر اجزای تشکیل دهنده سرمایه ثابت ناخالص، مجموع آن نیز در شکل آورده شده و واحد زمانی نیز از فصلی به سالانه تغییر کرده است. مطابق این تغییر، بعد از افت این متغیر در سال ۱۳۹۱ تا سال ۱۳۹۵ طول کشید که کاهش حادث شده جبران شود. بعد از افت مجدد این شاخص در سال ۱۳۹۷ نیز اولین بارقه­های جبران این افت در سال ۱۳۹۹ اتفاق افتاد اما تا جبران کامل این کاهش مسیر زیادی پیش­ روی اقتصاد ایران قرار دارد.

اگر بخواهیم از تغییرات این متغیر در شرایط کنونی اطلاعات کسب کنیم، باید به روند فصلی یکسال اخیر این شاخص رجوع کنیم. تغییرات یکسال اخیر تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بیانگر بهبود جزئی است. ضمن اینکه در فصل­های تابستان و زمستان رشد بهتری را تجربه کرده است. نکته­ای که در این میان وجود دارد این است که تاثیر اصلی بر این متغیر از جهت بخش ماشین­آلات بوده است؛ چراکه در پنج فصل مورد بررسی، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در بخش ساختمان کمابیش ثابت بوده اما نوسان بخش ماشین­آلات موجب نوسانات کلی این بخش شده است.

رشد سالانه تشکیل سرمایه ثابت ناخالص

برای بررسی دقیق­تر وضعیت این شاخص طی ۱۰ سال گذشته می­توانیم رشد آن­را نظاره کنیم. معمولا توجه به رشدها بیشتر از توجه به مقادیر کمّی به تحلیل کمک می­کند. براین اساس، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در سال ۱۳۹۹ مثبت شد و این رشد مثبت در سال ۱۴۰۰ به­نحو قابل توجهی افزایش یافت. اگر مسیر خطی مشخص شده در نمودار زیر را دنبال کنیم، متوجه می­شویم که اولا مدت­زمانی که طول می­کشد اقتصاد تخریب شود کوتاه­تر از مدت­زمانی است که طول می­کشد این خرابی جبران شود. شیب خط نزول و شیب خط صعود این متغیر به­خوبی این مسئله را نشان می­دهد. ثانیا، از سال ۱۳۹۸ به­این سو، تبعات منفی نزول این متغیر رو به کاهش بوده است که در ادامه سال ۱۴۰۰ جاری امیدواری بیشتری نیز دارد.

رشد سالانه به تفکیک بخش­های تشکیل دهنده

نگاهی به رشد سالانه بخش­های ماشین­آلات و ساختمان نشان می­دهد هر دو بخش توانسته­اند تا حدی بر اوضاع مسلط شوند و رشد مثبت خود را آغاز کنند. با این حال، همان­طور که پیش­تر نیز گفته شد، بخش ماشین­آلات بیشتر از بخش ساختمان تحت تاثیر فضای کلی اقتصاد کلان قرار گرفت و رشد منفی­تری را تجربه نمود. این مسئله هرچند با رشد قابل توجه سال ۱۳۹۸ تا حدی جبران شد، اما این فرصت را به بخش ساختمان داد که با همان حرکت آهسته و کُند خود از بخش ماشین ماشین­آلات پیشی بگیرد. هم­اکنون نیز نرخ رشد در بخش ساختمان بالاتر از بخش ماشین­آلات است.

تشکیل سرمایه براساس بخش­های تشکیل دهنده بخش خصوصی

تا اینجا تشکیل سرمایه ثابت ناخالص را در واحدهای زمانی سالانه و فصلی و براساس اجزاء تشکیل دهنده (ماشین­آلات و ساختمان) بررسی کردیم. اما از یک زاویه دیگر نیز می­توان به­این شاخص پرداخت که در نوع خود اهمیت بسیار بالایی دارد. و آن هم تفکیک بخش دولتی و بخش خصوصی است. زمانی که وضعیت این بخش­ها را بررسی می­کنیم متوجه می­شویم که دقیقا در کدامیک از این دو بخش صعود و نزول رخ داده که این متغیر به­طور کلی دستخوش تغییر شده است. همان­طور که مثلا با بررسی اجزا تشکیل دهنده تشکیل سرمایه ثابت ناخالص متوجه شدیم نوسانات این متغیر مربوط به بخش ماشین­آلات است، در اینجا نیز متوجه خواهیم شد که نوسانات در ماشین­آلات در بخش خصوصی یا بخش دولتی موجب تغییرا تاخیر شده است.

ابتدا از بخش خصوصی شروع می­کنیم. تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بخش خصوصی در حوزه ماشین­آلات از سال ۱۳۹۶ بدین سو نزولی بوده است. هرچند این روند نزولی به­حدی نبوده که چندان محسوس باشد (شیب نزول کمی داشته) اما به­هر شکل کاهش تشکیل سرمایه ثابت در بخش ماشین­آلات خصوصی رخ داده است. اما در دیگر سو، تشکیل سرمایه ثابت بخش خصوصی در حوزه ساختمان از سال ۱۳۹۵ به­بعد روند صعودی داشته که در سال ۱۳۹۸ نیز شیب بیشتری هم پیدا کرده است. با وجود بررسی­های صورت گرفته، هنوز فاصله زیادی از جایگاه کنونی بخش خصوصی در هر دو حوزه تا جایگاهی که در سال ۱۳۹۲ داشتند وجود دارد.

تشکیل سرمایه براساس بخش ­های تشکیل دهنده بخش دولتی

برخلاف بخش خصوصی که تغییراتش در یک دامنه محدود و کم­نوسان صورت گرفت، بخش دولتی با نوسانات عدیده­ای همراه بود. هرچند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بخش دولتی در حوزه ماشین­ آلات چندان تغییر نکرد اما تشکیل سرمایه ثابت دولت در حوزه ساختمان با یک افت قابل توجه روبه ­رو شد. همان­طور که در نمودار زیر ملاحظه می­شود، شیب خط نزول تشکیل سرمایه ثابت بخش دولتی در ساختمان بسیار بالا می­باشد. البته می­توان گفت در کنار کاهش این رقم در بخش دولتی، بخش خصوصی رشد خوبی را تجربه کرده و تا حدودی این افت را جبران کرده، اما به ­هر شکل نمی­توان از این افت محسوس به­سادگی عبور کرد.

در مجموع، نگاهی به تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، درآمد ملی و پس­انداز ملی نشان می­دهد میان این سه متغیر مهم ارتباط مهمی وجود دارد. روند هر سه تا حدودی مشابه یکدیگر است و تغییراتشان نیز روی یکدیگر اثرگذار می­باشد.

ورود و خروج سرمایه

به­عنوان نکته پایانی، می­توان به حساب سرمایه نیز اشاره کرد که براساس آن ورود و خروج سرمایه از کشور مشخص می­شود. این شاخص نیز به­ عنوان مکمل شاخص قبلی به­ شمار می ­آید و اگر شاخص قبلی معطوف به تشکیل سرمایه توسط بخش خصوصی و دولت بود، شاخص حساب سرمایه معطوف به ورود و خروج سرمایه به کشور است. براساس آمارها حساب سرمایه در سال­های ۱۳۹۵، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ مجموعاً ۳۵ میلیارد دلار منفی­تر شد و با وجود کاهش سرعت افت آن در سال­های بعد، باز هم در سال­های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ بیش از ۱۲ میلیارد دلار دیگر نیز کاهش یافت. به ­طور کلی از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ حساب سرمایه کشور ۷۲ میلیارد دلار کاهش یافته است.

جمع­ بندی

تحولات یک دهه اخیر تشکیل سرمایه ثابت ناخالص حاکی از فراز و نشیب قابل توجه این متغیر است. در سال­های ۱۳۹۱، ۱۳۹۴، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ وضعیت شاخص نامناسب و همراه با رشد منفی بود. در این نوشته با تفکیک بررسی تشکیل سرمایه ثابت در دو حوزه ساختمان و ماشین آلات و تفکیک تشکیل سرمایه ثابت به دو بخش دولتی و خصوصی تلاش کردیم تصویر دقیقی از متغیر ارائه دهیم. با توجه به بررسی­ های صورت گرفته می­توان گفت نوسانات تشکیل سرمایه ثابت بر رشد اقتصادی نیز موثر بود و آن­را نیز دستخوش نوساناتی کرد. با این حال، از اواسط سال ۹۹ روند قبلی تغییر کرد و نشانه ­های بهبود در این شاخص نمایان شد. رشد سه ماهه نخست سال ۱۴۰۰ به­خوبی نشان می­دهد که مسیر فعلی تشکیل سرمایه ثابت رو به بهبود است. با توجه به تخلیه شدن تبعات شوک­های برونزا بر اقتصاد، بنظر می­رسد مجدداً متغیرهای کلان در مسیر قبل از شوک قرار گرفتند. نکته دیگری که در خصوص آینده این شاخص باید ذکر شود این است که چون رشدهای فعلی، نخستین علائم بازگشت هستند، و هنوز افت ­های قبلی کاملاً جبران نشده­اند، جای رشد بیشتر در تشکیل سرمایه ثابت وجود دارد.